BAYAT BOYUNUN NEVŞEHİR’DEKİ UZANTILARI: AYHAN KÖYÜ MEZAR TAŞLARI

Year 2023, Issue: 106, 211 - 252, 03.07.2023

Enes Kavalçalan

Abstract

Nevşehir’in Avanos ilçesine yerleşerek burada varlıklarını devam ettirmiş olan Oğuzların Bayat boyunun Şambayadı kabilesinin kurdukları Ayhan köyü ve köydeki bezemeli mezar taşları bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Köyün kuruluşu hakkında yazılı belgeler bulunmadığından yerleşimin tam olarak ne zaman başladığı bilinmemektedir. Anlatılara göre, köy 13. yüzyılda Ayhan Baba tarafından kurulmuştur. Ancak ne köyde ne de civarında bu döneme ait herhangi bir eser mevcuttur. Yapılan bu çalışmayla köyün mezar taşları ve üzerlerindeki yazıtlardan yola çıkılarak köyün tarihine dair elde edilen verilerin aktarılması amaçlanmıştır. Çalışmanın amaçlarından birisi de mezar taşlarındaki süslemelerin incelenerek bilim dünyasına tanıtılması ve diğer Türkmen boylarının kullandığı motiflerle aralarındaki benzerliğin ön plana çıkarılmasıdır. Bu kapsamda Ayhan köyündeki 31 adet süslemeli ve yazılı mezar taşı incelenmiş, mezarların ölçüsü alınmış, süslemeler ayrıca fotoğraflanmış ve gerekli görüldüğü durumlarda çizimleri yapılmıştır. Bezemeler arasında bir adet kuş figürüne rastlanırken çoğunlukla bitkisel ve geometrik motiflerin tercih edildiği görülmektedir. Değerlendirmeye alınan diğer bir unsur ise serpuşlardır. Mezar taşlarındaki 18 serpuşun 13’ü silindirik biçimli 5’i ise taşkın sarıklıdır. Kitabelerde aktarılan bilgiler yalnızca kişinin adı, soyadı ve ölüm yılıyla sınırlı kaldığından, başlıkların sosyal statüye göre değişip değişmediği tespit edilememiştir. Sonuç kısmında ise en erken tarihi kitabenin 1810 yılına ait olmasından yola çıkılarak köyün 17. yüzyılın sonlarına doğru kurulmuş olduğu öne sürülmüş ve bunun sebepleri üzerinde durulmuştur.

Keywords

Mezar taşı, Ayhan Köyü, Avanos, Bayat, Şambayadı.

Extension Of The Bayat Tribe In Nevşehir: Ayhan Village and Gravestones

Abstract

The Ayhan village of Avanos district of Nevşehir and the decorated tombstones in the village is the subject of this study. The village was founded by the Shambayadi tribe of the Bayat tribe of the Oghuzs. Because of there are no written documents about the foundation of the village, it is not known exactly when the settlement started. According to the narratives, the village was founded by Ayhan Baba in the 13th century. However, there are no artifacts from this period in the village or its surroundings. With this study, it is aimed to transfer the data obtained about the history of the village based on the tombstones of the village and the inscriptions on them. One of the aims of the study is to examine and introduce of ornaments on the tombstones and show the similarities between them and the motifs that used by other Turkmen tribes. In this context, 31 decorated and inscribed tombstones in Ayhan village were examined, the measurements of the tombs were taken, the decorations were also photographed and drawings were made. While a bird figure is found among the decorations, it is seen that mostly herbal and geometric motifs are preferred. Another factor taken into consideration is the headdresses. Of the 18 headdresses on the tombstones, 13 are cylindrical and 5 are overflow turbans. Because of the information that conveyed in the inscriptions was limited to the name, surname and year of death of the person, it could not be determined whether the titles changed according to social status. In the conclusion part, based on the fact that the earliest inscription belongs to 1810, it is suggested that the village was founded towards the end of the 17th century and reasons of this are emphasized.

Keywords

Mezar taşı, Ayhan Köyü, Avanos, Bayat, Şambayadı.

References

• Açıkgöz, Ümit. 12 Numaralı Nevşehir Şer'iyye Sicili (H.1324/M.1906 - H.1331/M.1913) (Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi), Nevşehir: Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Akaröz, Barış. H. 1299-1305 / M. 1881-1887 tarihli 5 Numaralı Kırşehir Şer'iye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Atalay, Çetin. 24 numaralı Kırşehir Şer'iyye Sicili Transkripsiyon ve Değerlendirme, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Bahadır, İbrahim. “13. Yüzyıldan Günümüze Arzuman Ocağı”, Edeb Erkan Dergisi 1 (2022), 95-124.
• Bayat, Fuzuli. Türk Mitolojik Sistemi-Ontolojik ve Epistomolojik Bağlamda Türk Mitolojisi I. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2015.
• Bayrakal, Sedat. “Ölümsüzlüğe Uzanan Taşlar: Hacı Bektaş Velî Külliyesi Haziresi’ndeki Mezar Taşları”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 59 (2011), 15-70.
• Bekdemir, Mustafa. H. 1 Mart 1323 / M. 14 Mart 1907 Tarihli 19 Numaralı Kırşehir Şer'iyye Sicili'nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Dahiliye İdare-i Umumiye [DH. İ.UM.], Dosya No. 45, Gömlek No. 45.
• BCA, Cumhuriyet Arşivi, Başbakanlık, Bakanlıklararası Tayin Daire Başkanlığı, Kutu No. 332, Gömlek No. 3, Sıra No. 5.
• BCA, Cumhuriyet Arşivi, Başbakanlık, Bakanlıklararası Tayin Daire Başkanlığı, Kutu No. 69, Gömlek No. 10, Sıra No. 6.
• Çal, Halit ve Ataoğuz Çal, Özlem. Kastamonu Atabey Gazi Camisi ve Türbesi Hazirelerindeki Mezar Taşları. Kastamonu: Kastamonu Belediyesi, 2008.
• Çal, Halit. “17-20. yüzyıl Mezar Taşlarında Bektaşilik”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 104 (2022), 491-552.
• Çal, Halit. Boyabat Mezar Taşları. Ankara: Boyabat Belediyesi, 2015.
• Çal, Halit. “Erzincan Çayırlı Eşmepınar Köyü Mezar-Mezar Taşları”, Sanat Tarihi Araştırmaları Prof. Dr. Haşim Karpuz’a Armağan. Ed. Mustafa Denktaş, Osman Eravşar, 125-154, Kayseri: Kıvılcım Kitabevi, 2007.
• Çal, Halit. “İstanbul Eyüp’teki Erkek Mezar Taşlarında Başlıklar”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüp Sultan Sempozyumu Tebliğler. 208- 225, İstanbul: Eyüp Belediyesi, 2000.
• Çal, Halit. “Malatya Kırklar Mezarlığı Mezar – Mezar Taşlarında Bezeme”, Bilig 94 (2020), 159-187.
• Çal, Halit. “Türklerde Mezar – Mezar Taşları”, Aile Yazıları 8, Ankara: TC. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Yayını, 2015, 295-332.
• Çalı, Metin. Horasan’dan Nevşehir’e Yazılı ve Sözlü Kaynaklara Göre Horasan Erenleri, Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Hacı Bektaş Veli Araştırma ve Uygulama Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Çaylar, Tuğba. Kayseri Büyük Bürüngüz Mezarlığı Mezar Taşları, Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2011.
• Ebulgazi Bahadır Han. Türklerin Soy Kütüğü (Şecere-i Terakime). haz. Muharrem Engin, İstanbul: Kervan Kitapçılık.
• Elitez, N. Gülgün. Türk Mezar Taşlarında Bitki Motifleri, İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Esin, Emel: Orta Asya’dan Osmanlı’ya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2004. Faruk Sümer, “Bayatlar”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 4/4 (1952), 373 – 398.
• Gülensoy, Tuncer. Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgaları - Damgalar, İmler, Enler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1989.
• Güzel, Emine. “Osmanlı Mezar Taşlarında Servi Motifi”, I. Uluslararası Türk-İslam Mezar Taşları Kongresi Bildiriler Kitabı. Ed. Muvaffak Duranlı, Ramazan Kemal Haykıran, Kuzey Demir, 251-281, Aydın: Yeni Fikir Dergisi Yayınları, 2018.
• Halaçoğlu, Yusuf. Anadolu’da Aşiretler Cemaatler Oymaklar (1453-1650) 1-6, İstanbul: Togan Yayıncılık, 2011. Halaçoğlu, Yusuf. XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2020.
• Kabakçıoğlu, Mustafa. 5 numaralı Nevşehir Şer'iyye Sicilinin Değerlendirilmesi, Niğde: Ömer Halisdemir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Karaca, Zülfiye. 23 numaralı Kırşehir Şer'iyye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Karamağaralı, Beyhan. “Sivas ve Tokat'taki Figürlü Mezar Taşlarının Mahiyeti Hakkında”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi II (1971), 75- 109.
• Kılıç, Filiz-Kılıç, Mehmet. “Avanos’ta Bir Türkmen Köyü Ayhanlar”, Avanos ve Çevresi Kültür Tarih Araştırmaları sitesi (AVKÜTA) Erişim 05 Kasım 2022. https://www.avanosarastirmalari.com/avanosta-bir-turkmen-koyu-ayhanlar/#_ftn ref3
• Kulaz, Mehmet-İgit, İlter. Tunceli’deki Mezarlıklar ve Mezar Taşları. İstanbul: Hiper Yayın, 2018.
• Kuş, Sevgi. 20 Numaralı Nevşehir Şer'iyye Sicili Transkripsiyon ve Genel Değerlendirme, Nevşehir: Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Oğuz, Burhan. Mezartaşında Simgeleşen İnançlar. İstanbul: AAV Yayınları, 1983.
• Polat, Cavit. “Kahramanmaraş Keklikoluk Köyü Mezar Taşlarının Şekil ve Süsleme Bakımından Değerlendirilmesi”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 61 (2017), 523-538.
• Qurbanov, Araz. Damğalar, rəmzlər... mənimsəmələr. Bakı: Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, 2013.
• Sağıroğlu Arslan, Aslı. Kayseri Zamantı Irmağı Çevresindeki Bezemeli Mezar Taşları, Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi, 2018.
• T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı- İl, İlçe, Bucak ve Köyler İtibariyle Nüfus, Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, 1963. https://kutuphane.tuik.gov.tr/pdf/0015128.pdf
• Taşkın, Yasemin. “İmranlı Yöresi Mezar Taşlarında Hayat Ağacı Motifi ve Çağdaş Türk Resim Sanatında Hayat Ağacının Kullanımı”, Social Sciences Studies Journal 8/99 (2022) 2137-2151.
• Ünal, Özhan. Akçakaya Köyü Geç Osmanlı Dönemi Mezar Taşları, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.