EVALUATIONS ON THE PLACE OF MIRAJLAMAS IN ALAWISM THROUGH THE MIRAJLAMA OF HAMDULLAH ÇELEBİ PERFORMED IN TOKAT

Year 2024, Issue: 110, 79 - 108, 24.06.2024

Muhammed Avşar

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1410262

Abstract

Within the Alevi and Bektashi tradition, beliefs about the miraj event and the myth of the
kirklar afterwards have managed to survive for hundreds of years, especially with poems in
the genre of “mirajlama” recited in cem rituals. Although also found in written sources such
as Buyruk, these verses, which are recited in the Alevi and Bektashi tradition, have survived
to the present day mostly through the influence of oral culture. Mirajlamas are the forms of
mythical narratives centered on miraj, which explain the origin of semah, an important part
of cem rituals, and many other practices in the tradition, transformed into poetry. This type
of mystical poetry, created with the traditional patterns of folk poetry, is usually performed
with melody in cem rituals. In the Anatolian geography, especially in the cems of Alevi ocaks
that continue the Sufian continuity, Shah Hatayi’s mirajlamas are usually recited. In addition,
there are also Alevi and Bektashi communities where miraçlamas of different personalities are
recited. Tokat is one of the important centers of the Alevi and Bektashi tradition, and in addition
to Shah Hatayi’s mirajlama, Pîr Hamdullah Çelebi’s mirajlama is also performed in cem rituals
in Tokat, especially among the ocaks affiliated to Hacı Bektaş-ı Veli. However, depending on
the dedes and zakirs conducting the cems, some Alevi ocaks also recite Hamdullah Çelebi’s
mirajlama and some Bektashi ocaks recite Shah Hatayi’s mirajlama. Hamdullah Çelebi was
a postnishin of Hacı Bektaş-ı Veli and used the pseudonym Hasreti in his poems; he died in
exile in Amasya as a result of the closure of Bektashi lodges. In this study, which centres on
Hamdullah Çelebi’s mirajlama, the beliefs about the miraj event and the assembly of kirklar
afterwards are interpreted especially in the context of Bektashi symbolism. Regarding the
Mirajlamas, the opinions of twenty dede and zâkir, who generally belong to different ocaks
and conduct cem in Tokat, were utilized, and the methods of literature review and interview
were applied.Based on Hamdullah Çelebi’s mirajlama poem, it is aimed to reveal the place and
importance of mirajlamas in religious and mystical folk literature, and to examine the sanctity
of the miraj event and the narrative of the forties among Alevi and Bektashi communities in
Tokat in the context of the relationship between myth, worship system and poetry. Our research
is limited to the Tokat region and is important in terms of contributing to the ocak-centred
studies on Alevism and Bektashism. Especially based on Hamdullah Çelebi’s mirajlama, which
is recited in Bektashis’ cems; it has been seen that the belief in miraj and the assembly of kirklar
is kept alive in Tokat, and the effect of mirajlamas on Alevi and Bektashi tradition has been
discussed. Accordingly, it has been determined that there are various differences in the lyrics,
stanza order and interpretation of Hamdullah Çelebi’s mirajlama according to the ocaks; the
importance of reaching the most accurate evaluations in studies on such sacred narratives has
been emphasized. In addition, based on the idea that mirajlamas constitute the basis of many
worship systems that form the basis of Alevi and Bektashi tradition, it has been evaluated that
ocak-centered and comparative studies on this subject will make important contributions to the
tradition.

Keywords

Alawi-Bektashi Tradition, Miraj, Assembly of Kırklar, Mirajlama, Hamdullah Çelebi (Hasreti)

HAMDULLAH ÇELEBİ’NİN MİRAÇLAMASI MERKEZİNDE, MİRAÇLAMALARIN ALEVİ VE BEKTAŞİ GELENEĞİNDEKİ YERİ: TOKAT ÖRNEĞİ

Abstract

Alevi ve Bektaşi geleneği içerisinde, miraç hadisesi ve sonrasındaki kırklar mitine dair
inanışlar; özellikle cem ayinlerinde okunan “miraçlama” türündeki şiirlerle birlikte yüzlerce
yıldır varlığını devam ettirmeyi başarmıştır. Buyruk gibi yazılı kaynaklarda da yer almasına
rağmen Alevi ve Bektaşi gelenekte okunan bu manzumeler, daha çok sözlü kültür etkisiyle
günümüze kadar ulaşmıştır. Miraçlamalar; cem ayinlerinin önemli bir parçası olan semahın
ve gelenekteki pek çok uygulamanın menşeini açıklayan; miraç eksenli mitik anlatıların
şiire dönüşmüş şekilleridir. Halk şiirinin geleneksel kalıplarıyla oluşturulan bu tasavvufi şiir
türü, cem ayinlerinde genellikle ezgiyle icra edilmektedir. Anadolu coğrafyasında, özellikle
sufiyan süreğini sürdüren Alevi ocakların cemlerinde genellikle Şah Hatayi’nin miraçlamaları
okunmaktadır. Bunun yanında farklı şahsiyetlere ait miraçlamaların okunduğu Alevi ve Bektaşi
zümreler de mevcuttur. Tokat, Alevi ve Bektaşi geleneğinin önemli merkezlerinden biridir ve
Tokat’taki cem ayinlerinde Şah Hatayi’nin miraçlamaları dışında özellikle Hacı Bektaş-ı Veli’ye
bağlı ocaklar arasında Pîr Hamdullah Çelebi’nin miraçlaması da icra edilmektedir. Ancak
cemleri yürüten dedelere ve zakirlere bağlı olarak bazı Alevi ocaklarında Hamdullah Çelebi’nin,
bazı Bektaşi ocaklarında ise Şah Hatayi’nin miraçlaması okunmaktadır. Hamdullah Çelebi,
Hacı Bektaş-ı Veli postnişini olup şiirlerinde Hasreti mahlasını kullanmış; Bektaşi tekkelerinin
kapatılması sonucu Amasya’da sürgünde iken vefat etmiştir. Hamdullah Çelebi’nin miraçlaması
merkezinde yapılan bu araştırmada, miraç hadisesi ve sonrasındaki kırklar meclisine dair
inanışlar özellikle Bektaşi sembolizmi bağlamında yorumlanmıştır. Miraçlamalarla ilgili olarak,
Tokat’ta cem yürüten genellikle farklı ocaklara mensup yirmi dede ve zâkirin görüşlerinden
faydalanılmış, kaynak tarama ve görüşme yöntemlerine başvurulmuştur. Hamdullah Çelebi’nin
miraçlama türündeki şiirinden hareketle miraçlamaların dini- tasavvufi halk edebiyatındaki
yeri ve öneminin ortaya konması, miraç hadisesi ve kırklar anlatısının Tokat’taki Alevi ve
Bektaşi topluluklar arasındaki kutsiyetinin söylence- erkân-şiir ilişkisi bağlamında ele alınması
amaçlanmıştır. Araştırmamız, Tokat yöresiyle sınırlandırılmış olup Alevilik ve Bektaşilik
üzerine ocak merkezli olarak yapılan çalışmalara katkı sunmak açısından önem arz etmektedir.
Özellikle Bektaşilerin cemlerinde okunan Hamdullah Çelebi’nin miraçlamasından hareketle;
miraç ve kırklar meclisi inanışının Tokat’ta canlı bir şekilde yaşatıldığı görülmüş, miraçlamaların
Alevi ve Bektaşi geleneği üzerindeki etkisi tartışılmıştır. Buna göre Hamdullah Çelebi’nin
miraclamasının sözlerinde, dörtlük sıralamasında ve yorumlanmasında ocaklara göre çeşitli
farklılıklar olduğu tespit edilmiş; bu tür kutsal anlatılar üzerine yapılacak çalışmalarda en doğru değerlendirmelere ulaşmanın önemi vurgulanmıştır. Ayrıca miraçlamaların Alevi ve Bektaşi
geleneğinin temelini oluşturan pek çok erkânın temelini oluşturduğu düşüncesinden hareketle
bu konuda ocak merkezli ve mukayeseli olarak yapılacak çalışmaların geleneğe önemli katkılar
sunacağı değerlendirilmiştir

Keywords

Alevi-Bektaşi Geleneği, Miraç, Kırklar Meclisi, Miraçlama, Hamdullah Çelebi (Hasreti)

References

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed, (ö. 1162/1652), Keşfu’l-Hafâ ve Muzîlü’l-İlbâs amme’ştehera mine’l-Ehâdîsi alâ Elsineti’n-Nâs, (I-II), Thk., Ahmet Kalaş, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1998.
• Akar, Metin. Türk Edebiyatında Manzum Mirâc-nâmeler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987
• Atalay, Adil Ali. İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. İstanbul: Can Yayınları, 2009.
• Avşar, Muhammed. Tokatta Âşıklık Geleneği ve Âşık Selmani. Konya: Kömen Yayınları, 2012.
• Beydili, Celal. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Ankara: Yurt Kitap-Yayın, 2005.
• Birge, John Kingsley. Bektaşilik Tarihi. çev. Reha Çamuroğlu. İstanbul: Ant Yayınları, 1991.
• Bozkurt, Nizam. Kuran’da Alevî Erkânı, Erkânname. Ankara: Kalan Yayınları, 2008.
• Bozkurt, Fuat. Buyruk: İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. İstanbul: Kapı Yayınları, 2009.
• Bulut, H. İbrahim. “Alevi Bektaşi Türkmen Geleneğinde Sosyal Dayanışma ve Kardeşlik Kurumu Olarak Musahiplik”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 65 (2013), 106- 107.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber Yayınları, 1997. Coşan, Esat. Makâlât. sad. Hüseyin Özbay. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Çağlayan, Alper. “Semâh”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 14, (2000), 43.
• Çınar, Erdoğan. Aleviliğin Gizli Tarihi. İstanbul: Çivi Yazıları, 2005 Dedekargınoğlu, Hüseyin. “Dede Garkın Ocağı’nda Musahiplik Uygulaması Örneği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 78, (2016), 91-112.
• Demirci, Mehmet. “Hakîkat-i Muhammediyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XV/179-180. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Demirci, Mehmet. “Nûr-i Muhammediyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XV/ 180. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Eliade, Mircea. Mitlerin Özellikleri. çev. Sema Rifat. İstanbul: Om Yayınları, 2001
• Ergun, Sadettin Nüzhet. Hatâyî Divanı- Şah İsmail Safevî Edebî Hayatı ve Nefesleri. İstanbul: Maarif Kitaphanesi, 1956
• Ersal, Mehmet. “Alevi Cem Zakirliği: Battal Dalkılıç Örneği”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, C.1 (2011), 188-205.
• Eşrefoğlu R. (t.y.) Tarikatname. İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Yazmaları, Nu: 441. vr. 1-79
• Gündüz, Şinasi. “Şit”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXXIX/ 214. İstanbul: TDV Yayınları, 2010,
• Güvenç, A. Özgür. “Kırk Sayısının Halk Edebiyatı Ürünlerinde Kullanımı Üzerine Bir İnceleme”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 41 (2009), 85-97.
• Işık, Caner. “Güruhu Naciye’den Aleviliğe”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 10 (2015), 23-51. Kaplan, Doğan. Yazılı Kaynaklarına Göre Alevîlik. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Kaplan, Doğan. “Alevilikte Muhammed-Ali Tasavvuru: Bir Ten İki Baş ya da İki Ten İki Baş Sembolizminin Kültürel Temeli”. Kültür Coğrafyamızda Hz. Muhammed Uluslararası Sempozyum Bildiriler Kitabı, I. 147-159. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2011.
• Kaya, Doğan. Türk Dünyası Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Kavramları ve Terimler Sözlüğü. Ankara: Akçağ, 2014.
• Kaya, Haydar. Musahiblik. İstanbul: Engin Yayınları, 1989.
• Kazan, Tahsin. Ebu’l-Muin En-Nesefi’ye Göre Arş, Kürsi ve Levhi Mahfuz. Elazığ: Elâzığ Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Korkmaz, Esat. Ansiklopedik Alevilik-Bektaşilik Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2003
• Korkmaz, Esat. Anadolu Aleviliği. İstanbul: Berfin Yayınları, 2008.
• Köksal, M. Asım. Peygamberler Tarihi. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Kurnaz, Cemal. “Kastamonulu Muslihüddin Vahyî ve Mi‘râcü’l Beyân’ı”. Birinci Kastamonu Kültür Sempozyumu Bildirileri, ed. Refik Turan vd. I. 38. Kastamonu: Kastamonu Valiliği Yayınları, 2001.
• Maden, Fahri. Bektaşî Tekkelerinin Kapatılması (1826). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018
• Malinowski, Bronislaw. Büyü, Bilim ve Din. çev. Saadet Özkal. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1990
• Melikoff, İrene. Kırkların Ceminde. çev. Turan Alptekin. İstanbul: Demos Yayınları, 2011
• Noyan, Bedri. Hacı Bektaş Veli Velâyetnâmesi. Aydın: Doğuş Matbaacılık, 1986.
• Noyan, Bedri. Alevilik Bektaşilik Nedir. Ankara: Ardıç Yayınları, 1998.
• Noyan, Bedri. Bütün Yönleriyle Alevilik ve Bektaşilik, Ankara: Ardıç Yayınları, 2010.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi- Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 1983.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sufilik Kalenderiler. Ankara: TTK Yayınları, 1999
• Özmen, İsmail. Alevi Bektaşi Şiirleri Antolojisi III. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998
• Pala, İskender. “Miraç, Miraciye (Miraçname)”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. VI/ 372- 374. İstanbul: Dergah Yayınları, 1986
• Raglan, Lord. “Mit ve Ritüel”. çev. Evrim Ölçer. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. Ed. Mehmet Öcal Oğuz ve Sercan Gürçayır. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2005.
• Sarıkaya, M. Saffet. “Şerhu Hutbeti’l-Beytin’da Ehl-i Beytle İlgili İnanç Motifleri” İnsan Bilimleri Araştırmaları 13 (2005), 5
• Sarıkaya, M. Saffet. “Alevi İnançlarında Hz. Muhammed”. Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü (2009), 228-240.
• Sarıkaya, M. Saffet. “Alevilik-Bektaşiliğin Tasavvufi Boyutu Üzerine”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 82 (2017), 9-23.
• Schimmel, Annemarie. Sayıların Gizemi. çev. Mustafa Küpüşoğlu. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2000.
• Şahin, Halil İbrahim. “Ritüel ve Kutsal Anlatı İlişkisi Bağlamında Balıkesir Çepnilerinin Cem Törenlerindeki Miraçlamalar Üzerine Bir Değerlendirme”. Milli Folklor. 105 (2015), 103.
• Şener, Cemal. “İdamla Yargılanan Hamdullah Çelebi’nin Savunması”. Ed. Osman Eğri vd. I. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri Kitabı. I. 420-427. Çorum: Hitit Üniversitesi, Hacı Bektaş Veli Araştırma ve Uygulama Merkezi, 2011
• Tur, Seyit Derviş. Erkânname. İstanbul: Can Yayınları, 2012 Uludağ, Süleyman. “Hatif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: 1997, C.XVI, s. 467
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2016.
• Uludağ, Süleyman. “Muhammed (İslam kültüründe Hz. Muhammed/tasavvuf)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXX/ 446- 448. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Üçer, Cenksu. Tokat Yöresinde Geleneksel Alevilik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2005.
• Üçer, Cenksu. “Hakk-Muhammed-Ali (Üçler) Telakkileri Çerçevesinde Alevilikte Hz. Ali. Hazreti Ali Sempozyum Bildirileri. I. 116-144. İzmir: DEÜ İlahiyat Fakültesi, İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2009
• Üçer, Cenksu. “Musahiblik Kurumu Üzerinden Alevi Ocaklar ve Gruplar Hakkında Bazı Değerlendirmeler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 93 (2020), s.11- 35.
• Yahyâ Âgâh b. Sâlih el-İstanbulî. Tarikat Kıyafetlerinde Sembolizm. çev. Serhan Tayşi. İstanbul: Ocak Yayınları, 2005
• Yaman, Mehmet. Erdebilli Şeyh Safî ve Buyruğu. İstanbul: Ufuk Matbaası, 1994
• Yavuz, Salih Sabri. “Mi’râc”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXX/ 132-135. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Yıldırım, Ahmet. Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları. İstanbul: TDV Yayınları, 2000
• Yörükhan, Turhan. Yunan Mitolojisinde Aşk. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2006.
• Yüksel, Emine. Alevi-Bektaşi Kültüründe Yaratılış Anlatıları ve Toplumsal Cinsiyet İlişkileri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• İnternet Kaynakları Deyişler- Nefesler. “Miraçlama Örnekleri”. Erişim 13 Ağustos 2023. https://www.deyislernefesler. com/miraclama-