MUTASAVVIF VE BİLGE ŞAİR MAHTUMKULU FİRÂKÎ’NİN TÜRKMENİSTAN DÎVÂN NEŞİRLERİNDE BULUNMAYAN ŞİİRLERİ

Year 2024, Issue: 112, 217 - 246, 15.12.2024

Emrah Yılmaz

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1492160

Abstract

12 Eylül 2023 tarihinde BM Genel Kurulu’nun 78. oturumunda alınan kararla 2024 yılının UNESCO tarafından “Mahtumkulu Firâkî’nin Doğumunun 300. Yılı” olarak ilan edilmesi ve Türkmenistan Yazmalar Enstitüsü’nde bulunan yaklaşık 80 el yazmanın Dünya Kültür Mirası Listesi’ne alınması; mutasavvıf ve mütefekkir bir kişiliğe de sahip olan şairin edebî mirasının bilim çevrelerince yeniden incelenmesine imkân sağlamıştır. Bu bağlamda konuya ilişkin bilimsel hazırlıklar, Türkmenistan’ın basın ve yayın kurumları tarafından bir yıl öncesinden başlamış olup gerek yurt içinde gerek yurt dışında gerçekleşen muhtelif etkinlikler ve şairin hayatını konu alan belgesel çekimleri ile devam etmektedir. Ülkemizde de şair hakkında bu yılın ilk beş ayında üç kitap ve bir özel sayı yayımlanmıştır.
Makalede; şairin edebî mirası üzerinden tasavvufî yönüne ve bağımsız Türkmenistan Cumhuriyeti’nin fikri temellerine, eğitim gördüğü medreselere, el yazmalarına değinilmiştir. Özellikle belirtmek gerekirse bu çalışmanın ana eksenini, Mahtumkulu’nun henüz Türkmenistan dîvân neşirlerinde yayımlanmamış olan şiirleri oluşturmaktadır. TÜBİTAK’ın desteğiyle alan araştırması yapılmış ve bu kapsamda Semerkant, Buhara, Hive ve Andican gibi Türk-İslam medeniyetinin önemli kültür merkezlerden pek çok bilgi ve belgeye ulaşılmıştır. Bu seyahatler neticesinde şairin Fergana bölgesindeki Andican Cuma Medresesi’nde eğitim aldığına dair kayıtlar tarafımızdan tespit edilmiştir. Karakalpakistan’ın Bîrûnî ilçesine bağlı Mahtumkulu Köyü’nde ikamet eden Yagşıgeldi Seyitniyazov ve Harezmli yazar Qurbon Muhammadrizo gibi önemli kaynak kişilerle görüşülmüş ve şairin gezdiği muhtemel yerleri gösteren haritalar elde edilmiştir. Ayrıca Özbekistan sahasında yapılmış akademik çalışmalar dikkatle incelenmiş ve şairin Türkmenistan’da bilinmeyen 58 şiirine ulaşılmıştır.
Divanlar üzerinde yapılan karşılaştırma esas olarak Türkmen Türkçesinde iki cilt hâlinde yayımlanan “Magtymguly. Eserler Ýygyndysy” adlı kaynak ile Özbek Türkçesinde neşredilen “Bulbul Nolasi”, “Maxtumquli (Turkmaniston): Saylanma”, “Maxtumquli She’rlari”, “Dunyo O‘tib Boradir”, “Sharq Mumtoz She’riyati Durdonalari-Maxtumquli Dunyo O‘tib Boradir” adlı çalışmalar üzerinden yapılmıştır.

Keywords

Mahtumkulu Dîvânı, bilinmeyen şiirler, el yazmalar.

Supporting Institution

TÜBİTAK

Thanks

Bu çalışmada elde edilen bazı veriler, TÜBİTAK'ın desteği ve Semerkant Devlet Üniversitesi'nin davetiyle sahada yapılmış alan araştırmasının sonucudur. Bu vesileyle TÜBİTAK'a ve Semerkant Devlet Üniversitesi'ne teşekkür ederim.

POEMS OF SUFI AND WISE POET MAKHTUMKULI FIRAGHI THAT ARE NOT FOUND IN TURKMENISTAN DIVAN PUBLICATIONS

Abstract

By the decision taken at the 78th session of the UN General Assembly on 12 September 2023, declaring 2024 as the “300th Anniversary of the Birth of Makhtumkuli Firaghî” by UNESCO and adding approximately 80 manuscripts in the Turkmenistan Manuscripts Institute to the World Cultural Heritage List; It enabled the literary heritage of the poet, who also had a mystical and contemplative personality, to be re-examined by scientific circles. In this context, scientific preparations on the subject started a year ago by the press and publishing institutions of Turkmenistan and continue with various events held both at home and abroad and documentary shootings about the poet's life. In our country, three books and a special issue about the poet were published in the first five months of this year.
In the article; The poet's mystical aspect, the intellectual foundations of the independent Republic of Turkmenistan, the madrasahs where he studied, and his manuscripts are mentioned through his literary heritage. To be particularly specific, the main axis of this study consists of Makhtumkuli’s poems that have not yet been published in Turkmenistan divan publications. Field research was conducted with the support of TÜBITAK, and in this context, many information and documents were obtained from important cultural centers of the Turkish-Islamic civilization such as Samarkand, Bukhara, Khiva and Andijan. As a result of these travels, we have identified records indicating that the poet received education at the Andijan Juma Madrasa in the Fergana region. Important resource persons such as Yagşıgeldi Seyitniyazov, who lives in Mahtumkulu Village of Birûnî district of Karakalpakstan, and Qurbon Muhammadrizo, a writer from Khwarezm, were interviewed and maps showing the possible places the poet visited were obtained. In addition, academic studies conducted in the field of Uzbekistan were carefully examined and 58 poems of the poet, unknown in Turkmenistan, were found.
The comparison made on divans is mainly based on the source named “Magtymguly-Eserler Ýygyndysy” published in two volumes in Turkmen Turkish and “Bulbul Nolasi”, “Maxtumquli (Turkmaniston): Saylanma”, “Maxtumquli She’rlari”, “Dunyo O‘tib Boradir”, “Sharq Mumtoz She’riyati Durdonalari-Maxtumquli Dunyo O‘tib Boradir” published in Uzbek Turkish.

Keywords

Mahtumkulu’s Divan, unknown poems, manuscripts.

References

• Abdullayev, Hemdem. Maxtumquli va O’zbek Adabiy Muhiti. Toshkent: Fan Nashriyot, 1983. Abdürasulova, Gulom. “Osmon Qadar Imkon Yurti Andijonim”, Adolat Mezoni. Andijon: Andijon Nashriyot, 2018.
• Ahmad, Muzaffar. Maxtumquli Saylanma. Toshkent: Yozuvchi Nashriyot, 1995.
• Aliýew, Ruhy; Ahundow, Gürgen. Magtymguly, Saýlanan Eserler. Aşgabat: Türkmen Döwlet Neşriýaty, 1941.
• Aşyrow, Annagurban. Magtymguly Eserler Ýygyndysy. Aşgabat: MGI Neşriýaty, 2012.
• Aşyrow, Annagurban. Magtymguly Eserler Ýygyndysy. Aşgabat: MGI Neşriýaty, 2013.
• Aşyrow, Annagurban. Magtymgulynyñ Golýazmalarynyñ Derñewi. Aşgabat: MGI Neşriýaty, 2014.
• Aşyrow, Tahir. “Mahtumkulu Divanı ve Yedi Asırlık Türkçe Bir Manzume, Şerh ve Tenkit Eden: Şeyh Muhsin Fânî, İstanbul 1340, Zeki Velidi Togan”, (çev.: Tahir AşırovAşyrow), Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22 (2), 2013.
• Ataýev, Kakajan. XVII. Asyr Türkmen Edebiýaty. Aşgabat: Magaryf Neşriýaty, 1988.
• Azmun, Yusuf. “Türkmien Şairi Mağtimguli ve Onun Eserleri Hakkinda Bilinmesi Gereken Konular-1”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 60 (1), 85-122, 2012.
• Banarlı, Nihat Sami. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1983.
• Biray, Himmet. “Mahtumkulu, Yetiştiği Çevre, Hayatı, Edebî Kişiliği, Divanı”, Mahtumkulu Anı Kitabı. (Haz.: Güzel, A., Duymaz, A., Sarıyev, B., Biray, N., Duran, H., Kutlu, H., Yılmaz, E.) Ankara: TİKA Yayınları, 2014.
• Boreyko, Aleksandr Hodzko. “Specimens of The Popular Poetry of Persia”. London: Printed for the Oriental Translation Fund of Great Britain and Ireland, 1842.
• Ercilasun, Ahmet Bican. “Sözün Kanatlarında Uçan Şair: Mahtumkulu”, Mahtumkulu Anı Kitabı. (Haz.: A. Güzel, A. Duymaz, B. Sarıyev, N. Biray, H. Duran, İ. Kutlu, E. Yılmaz), Ankara: TİKA Yayınları, 2014.
• Gurbanguly, Berdimuhamedow. Ynsan Kalbynyñ Öçmejek Nury. Aşgabat: TDNG, 2014. Güzel, Abdurrahman. “Yunus Emre ve Mahdum Kulu’nda Dini-Tasavvufi Ortak Motifler”, Dursun Yıldırım Armağanı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
• Inogomov, Rahmatulla. Adabiy Qardoshlik Taronalari. Toshkent: G‘afur G‘ulom Nashriyoti, 1972.
• Jabbarov, Jumaniyoz. Maxtumquli - Tanglangan Asarlar. Toshkent: Fan Nashriyot, 1960.
• Jumayev, Abdumo‘min. Maxtumquli. Toshkent: Istiqlol Nuri Nashriyot, 2014.
• Kazımoğlu, Samir. Türk Toplulukları Edebiyatı-I. Ankara: Ecdad Yayınevi, 1994.
• Kenjabek, Mirzo. O‘shiklar Haq Ishkida. Toshkent: Akademik Nashriyot, 2020.
• Komisyon. “Maxtumquli”, O‘zbek Sovet Ensiklopediyasi (Özbekistan SSCB: O‘zbek Sovet Ensiklopediyasi). Toshkent, 1976.
• Komisyon. O‘zbek Milliy Ensiklopediyasi. Toshkent, 2005.
• Köprülü, Mehmet Fuat. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: TTK Yayınları, 1984.
• Köprülü, Mehmet Fuat. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2007.
• Kurambayev, Karimboy; Mämmedov, Ahmet. Köñül Gözgüsi. Aşgabat: TDNG, 2014.
• Matrizayev, Qurbon. Maxtumquli. Toshkent: Fan Nashriyot, 1967.
• Mämmedovw, Ahmet. Magtymguly Ilham Çeşmesi. Aşgabat: TDNG, 2014.
• Mämmedow, Ahmet. Magtymguly Türki Halklaryñ Edebiýatynda. Aşgabat: Ylym, 2023
• Muhammadrizo, Qurbon. Maxtumquli Dunyosi. Urganch: Xorazm Nashriyoti, 2013.
• Muhammadrizo, Qurbon. Maxtumquli: Tarihiy Roman. Toshkent: Chashma Nashriyoti, 2012.
• Mustakow, Romanguly. Magtymguly we Gündogar Edebiýaty. Aşgabat: TDNG, 2014.
• Ochilov, Ergash. Sharq Mumtoz She’riyati Durdonalari-Maxtumquli Dunyo O‘tib Boradir. Toshkent, 2007.
• Orazov, Orazsähet. “Magtymgulynıñ Golyazmalarınıñ Tesviri”. Türkmen Dili Gazetesi, 12 Mart 2014.
• Özbay, Ekrem. Türkistan’da Parlayan Bir Yıldız: Türkmenistan. İstanbul: Hiperlink Yayınları, 2019.
• Qosimov, Boynazor. O‘zbek Adabiyoti va Adabiy Aloqalari Tarixi. Toshkent: Fan va Taxnologiya, 2008.
• Quranboyev, Karimboy. Maxtumquli She’riyati O‘zbekistonda. Toshkent: Fan Nashriyot, 1984.
• Sarıyev, Berdi. Klasik Düşüncenin Türkmen Mimarları, Devletmehmet Azadi ve Oğlu Mahtumkulu. İstanbul: Akademik Kitaplar, 2014.
• Shomuhamedov, Sharif. Maxtumquli She’riyatidan. Toshkent: Fan Nashriyot, 1976.
• Şyhnepesow, Amannepes. Magtymgulynyñ Älemi. Saýat: D. B. Rejep Han Neşriýaty, 1994.
• To‘rayev, Olim. Maxtumquli – Yor Jamolning Ko‘rgali. Toshkent: Yozuvchi Nashriyot, 1995.
• Türkmenbaşy, Saparmyrat. Meniñ Ruhubelentlik Baharym. Aşgabat: TDNG, 2005.
• Xaliyeva, Gulnoz. Qiyosiy adabiyotshunoslik. Toshkent: Akademik Nashriyot, 2020.
• Yag‘mur, Oraz. Maxtumqulinoma. Toshkent: O‘zbekiston Nashriyoti, 2016.
• Ýazymow, Oraz. Magtymgulynyñ Ömri ve Döredijiligi. Aşgabat: Magaryf Neşriýaty, 1992.
• Yılmaz, Emrah. “Mahtumkulu Firâkî’nin Söze Kattığı Değer”, Türkbitig Kültür Araştırmaları Dergisi, 3 (2), (2024a), 118-136.
• Yılmaz, Emrah. Mahtumkulu ve Eserlerinde Metafor. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi. 2022a.
• Yılmaz, Emrah. Maxtumquli Firog‘iyning Fikr Dunyosi. Samarqand: Fan Bulog‘i, 2022b.
• Yılmaz, Emrah. Sahip-Cemâli’ni Arayan Bir Veli, Türkmenlerin Fikir Deryası: Mahtumkulu Firâkî. Ankara: Bengü Yayınları, 2024b.
• Yılmaz, Mehmet. Kültürümüzde Âyet ve Hadisler. İstanbul: Kesit Yayınları, 2013.