RELIGIOUS CONNECTIONS BETWEEN THE OTTOMAN EMPIRE AND TURKISTAN (DURING THE XIXth AND EARLY XXth CENTURIES): ISTANBUL AS A PILGRIMAGE ROAD

Year 2025, Issue: 114, 351 - 366, 22.06.2025

Akmaral Ospanova , Baglan Shorayev

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1427348

Abstract

The pilgrimage, holds significant religious importance in Islam and serves as a vital factor in the political, economic, and social development of states. It acts as an institutional structure that unites Muslims from diverse cultures and languages. In the 19th century, Hajj was a crucial link between the people of Turkestan, under Tsarist Russia, and the Ottoman Empire. Despite political separations, the pilgrimage maintained relations between the Ottoman Empire and the Turkestan region.
This study delves into the history of the Hajj pilgrimage by Kazakh Turks through Ottoman lands, highlighting the religious connections between the Ottoman Empire and Turkestan. The period from the late 19th century to the early 20th century is particularly significant for evaluating the political, diplomatic, and cultural ties between the Ottoman Empire and the Kazakh Turks. During this time, the number of Kazakh pilgrims increased, driven by various factors.
The pilgrimage of Kazakh Turks through Ottoman territories raised suspicions in Tsarist Russia, leading to persecution of Ottoman citizens who traded in Kazakh lands and encouraged pilgrimage. This historical analysis draws on data from the Kazakhstan Central Archive, providing insights into the pilgrimage routes and the support offered by the Ottoman Sultan to Turkestan pilgrims.
The article covers multiple aspects: the religious ties between the Ottoman Empire and Turkestan, Tsarist Russia's laws on pilgrimage, pilgrimage routes, Turkestan lodges in Istanbul, contributions to the Hejaz Railway's construction, and the Ottoman Sultan's aid to Turkestan pilgrims. Additionally, it explores Tsarist Russia's smear campaigns against Ottoman Turks in Kazakhstan, the impact of Russian expansion in the 19th century, and the political significance of the Hejaz Railway for ensuring pilgrimage safety.
The study relies on documents from the Kazakhstan Archive, systematically scanned and categorized by subject, to present a comprehensive view of these historical events and their implications.

Keywords

Hajj , İslam , Ottoman Empire , Kazakh Turks , Russian Empire

Osmanli Devleti İle Türkistan Arasındaki Dini Bağlantılar (XIX.Yüzyılın Sonu Ve XX.Yüzyılın Başı): Hаc Yоlu Оlаrаk İstаnbul

Abstract

Hac, dini önemi yüksek İslami görevlerden biri olmasının yanı sıra devletin siyasi, ekonomik ve sosyal gelişimine katkı sağlayan temel faktörlerden biri olup, farklı kültürlere ve farklı dillere sahip Müslüman halkları birleştiren kurumsal bir yapı olarak tanımlanmaktadır. XIX. yüzyılda hac ziyareti Çarlık Rusya'ya tabi olan Türkistan halkını Osmanlı'ya bağlayan en önemli köprülerden biri olmuştur. Dolayısıyla, Osmanlı Devleti ile Türkistan bölgesi arasındaki ilişkiler siyasi alandaki kopukluklara rağmen, hac aracılığıyla devam etmiştir.
Bu çalışmada, Osmanlı topraklarından geçen Kazak Türklerinin hac tarihi ve Оsmаnlı Dеvlеti ilе Türkistаn arаsındаki dini bаğlаntılаr anlatılmaktadır. Osmanlı Devleti ile Kazak Türkleri arasındaki tarihsel ilişkiyi değerlendirirken XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başı Türk tarihi açısından oldukça önemli bir zaman dilimini kapsamaktadır. Bu dönem Kazak toplumunda hacı sayısının artışı gözlemlenmiştir. Makalede bu süreci etkileyen faktörler ve Kazakların toplu hac ziyaretlerinin nedenleri ele alınmaktadır.
Kazak Türklerinin Osmanlı toprakları üzerinden Hac ziyaretine gitmesi Çarlık Rusya’da büyük şüphe uyandırmıştır. Dolayısıyla Kazak topraklarında ticaret yapan ve Kazakları hacca gitmeye teşvik eden Osmanlı vatandaşları Rusya tarafından zulme uğramışlardır. Bu tarihi olaylar Kazakistan Merkez Arşivi’nden elde edilen verilere dayanarak incelenmiştir. Kazak Türklerinin hac güzergahları ve Osmanlı sultanının Türkistan'dan gelen hacılara yaptığı yardımlar hakkında da bilgi verilmektedir.
Makalede Оsmаnlı Dеvlеti ilе Türkistаn arаsındаki dini bаğlаntılаr, Çаrlık Rusyаsı tarаfındаn hаc yоlculuğuyla ilgіlі yаpılmış olаn kаnunlаr, Türkіstаnlı hаcılаrın hаc güzеrgâhlаrı, İstanbul'daki Türkistan tеkkеlеri, Hіcаz Dеmіryоlu inşаsınа Türkіstаnlılаrın yаrdımdа bulunmаsı ve Оsmаnlı Sultаnının Türkіstаnlı hаcılаrа yаrdımı hakkında bilgi verilmiştir. Bunların yanı sıra, XIX. yüzyılda Kazakistan topraklarında yaşayan, dinî eğitim veren ve ticaretle uğraşan Osmanlı Türklerine karşı Çarlık Rusya yetkilileri tarafından gerçekleştirilen karalama kampanyalarının sebeplerine ve sonuçlarına da değilinmiştir.
Ayrıca, iki ülke arasındaki münasebetlere değinilmiş ve özellikle XIX. yüzyıl boyunca Rus yayılmasının ne dereceye kadar tesir ettiği de ortaya koyulmuştur. O dönemde Hicaz'ın Osmanlı İmparatorluğu tarafından yönetildiği dikkate alınarak, hacıların ve önemli hac yollarının güvenliğinin sağlanmasına yönelik temel tedbirlerden biri olan Hicaz demiryolu ve onun siyasi önemi hakkında yeni veriler sunulmuştur. Makalede öncelikli olarak Kazakistan Arşiv Belgeleri taranarak konulara göre tasnif edilmiştir.

Keywords

hac , islam , Osmanlı , Kazak Türkleri , Çarlık Rusya

References

• Ayyıldız Nigar. II.Abdülhamid Dönemi Saray Merasimleri, İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2008.
• Belgelerle Osmanlı-Türkitan İlişkileri (XVI-XX Yüzyıllar), Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Gen.., 2005.
• Beyoğlu S. “Milli Mücadele ve Özbekler Tekkesi”, Üsküdar Sempozyumu I: 23-25 Mayıs 2003
• Bildiriler, Haz.Zekeriya Kurşun ve Diğerleri, İstanbul, Üsküdar Belediyesi, 2004.
• Çoban Dilek. “II.Abdülhamid Dönemi Osmanlı Arşiv Belgeleri ve Basınında Türkistan”, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Gülsoy Ufuk. William Ochsenwald, “Hicaz Demiryolu”, TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Eleukenov Sh ve Shalgynbayeva Zh. Kazak kitabynyn tarihy. Almaty: Sanat.1999.
• Eroğlu Ş.M. Ottoman Pilgrim-Stations in the 17th Century: The Sample of Tuhfetü’l-Huccâc as the Booklet of Hajj Ali Beg, Chamberlain of Clerk of the Daybooks Ibrahim Effendi. Akademik Bakış, Cilt 13, Sayı 26 Yaz, 2020.
• Hüseyin, Kaya. Uluslararası Politik Derinliklerde Anadolu. Bursa: Özsan Matbaacılık, 1999.
• Hacıoğlu, Necdet. Turizm Pazarlaması, Bursa:Vipaş Yayınları, 2000.
• Hacılar. Turkestan Ualayatynyn gazeti. 19.03.1871. №13: 58-58
• Litvinov V. P. Historical experience of the Russian State in organizing and regulating the pilgrimage of Muslims in Central Asia (1865-1917). [Istoricheskiy opyt Rossiyskogo Gosudarstva v organizatsii i regulirovanii palomnichestva musul’man Sredney Azii (1865- 1917 gg.)] Abstract of a dissertation for the degree of Doctor of Historical Sciences. Moscow, 2019.
• Litvinov V.P. The pilgrimage (hajj) of Central Asian Muslims before joining to the Russian Empire. Kulturní studia (22) 1/2024.
• Madıbayulu Zh. Zuha batyrdyn kajılık saparı jane Turkıstandagı ulu kurultaı [Zuka batyr’s pilgrimage and the great kurultai in Turkestan]. 7. 03. 2016 http://kerey.kz/?p=8793 Mukhtarova G.R. Islam in Kazakhstan: pilgrimage (XIX-beginning of XX century)] // Collection of materials. Almaty: Baspalar Uyi, 2009.
• Metin Hülagü. Bir Umudun İnşası Hicaz Demiryolu, İstanbul: Yitik Hazine Yayınları, 2008.
• Mehmet Ulukan,”Özbek Tekkeleri ve Eyüp Özbekler Tekkesi”, Tarihi Kültürü ve Sanatıyla: Eyüp Sultan Sempozyumu IX-Tebliğler, İstanbul: Eyüp Belediyesi Yayınları, 2005.
• Kazhylar haty [Pilgrim’s letter] // Kazakh gazeti. – 1913. 9 october. №23: 32- 41 Kamalova H. “Orta Asya’dan İstanbul’a Tarihi ve Kültürel Bir Mekan: Özbekler Tekkesi”, 7. Uluslarası Türk Kongresi Türk ve Dünya Kültüründe İstanbul Bildiriler IV, Konya: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 2012.
• Kara İsmail. İslamcıların Siyasi Görüşleri I Hilafet ve Meşrutiyet. İstanbul: Dergah Yayınları, 2001. Kütükçü M. “Rusya’da Haccın Tarihi Serüveni”, Karadeniz, Yıl: 3, Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler Ve Edebiyat Fakültesi, 2004: 12. Kazakhstan kazhylary. Almaty: Islam alemi. 2002
• Koloğlu Orhan. “Hicaz Demiryolu (1900-1908) Amacı, Finansmanı, Sonucu”, Çağını Yakalayan Osmanlı – Osmanlı Devleti’nde Modern Haberleşme ve Ulaştırma Teknikleri, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, Mustafa Kaçar, İstanbul: IRCICA, 1995.
• Smagulov S.O. “Kazakh gazetyndegi kazhylyk maselesy”. Otan tarikhy. 2015, № 3 (71): 110- 117.
• Omarov A. Shakarımnın kajılık saparı turalı [About the pilgrimage trip of Shakarim]. 07.09.2015 http://asyldin.kz/article/view/id/337.html
• Okutucu N. Hac Güzergahı Olarak İstanbul’un İnanç Turizmine Konu Çekim Unsurları (19.Yüzyil Sonu Ve 20.Yüzyil Başi). İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2017.
• Rustemov S. Qazaqtar men Resey Imperiasyndagy ozge turki-musylman kalıktarının azattık kozgalıstagı ozara baylanystary [Relations between Kazakhs and other Turkic-Muslim peoples of the Russian Empire in the liberation movement] (1905-1907) // Otan tarihy, 2005. №1: 61-75.
• Sibgatullina E. “Tatarca Hacnamelerdeki İstanbul”, I.Uluslarası Türk Edebiyatında İstanbul Sempozyumu Bildirileri (3-5 Nisan 2008 İstanbul) , Ed. Erol Ülgen, Emin Özbaş, İstanbul, T.C Beykent Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 2009. Sibgatullina A. İki İmparatorluk Arasında Rusyalı Müslüman Türkleri, İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2014.
• Sarıyıldız G. Hicaz Karantina Teşkilatı (1865-1914), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1996, s. 41.
• Şakir Bey. Halife II. Abdülhamid’in Hac Siyaseti: Dr. M. Şakir Bey’in Hicaz Hatıraları, Haz. Gülden Sarıyıldız, Ayşe Kavak, İstanbul:Timaş Yayınları, 2009.
• TsGARK- The central state archive of the Republic of Kazakhstan. The Ottoman State Archives (BОА, HАT, 1418/57993)
• Tanman B. “Özbekler Tekkesi”, TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDVYayınları, 2007.
• Yılmaz İlkay. II. Abdülhamid Döneminde Güvenlik Politikaları, Mürur Tezkereleri Pasaportlar ve Otel Kayıtları: Serseri, Anarşist ve Fesadın Peşinde, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014.
• Yaşayanlar İ. The Cholera Epidemics of 1894 and 1910 and Quarantine in Samsun. Rotterdam: Ridderprint, Alblasserdam, 2023.
• Yaşayanlar İ. Hicaz Yolunda Kolera: Rusya Müslümanlarının Kullandığı Karadeniz Hac Yolu ve Koleranın Yayılımına Etkisi. Avrasya İncelemeleri Dergisi - Journal of Eurasian Studies (AVİD), IV/2 (2015), 178-203.
• Özkan A. Kutsal Bölgelerdeki Osmanlı İzleri. http://www.ozlenenrehber.com.tr/tr/dergi/97/ kutsal-bolgelerdeki-osmanli-izleri-1579.html
• Vasiliev A. D. Central Asia in the Politics of Russia and Turkey in the XIX – First Half of the XX Century [Tsentral’naya Aziya v politike Rossii i Turtsii V XIX – pervoy polovine XX v]. Dissertation for the degree of Doctor of Historical Sciences. Moscow, 2023.