ALİ ŞÎR NEVÂÎ’NİN “LEYLİ VE MECNUN” MESNEVİSİNDE DİNÎ TASAVVURLARIN “CAN” MERKEZLİ DEYİMLERİN OLUŞUMUNA ETKİSİ

Year 2025, Issue: 115, 601 - 614, 21.09.2025

Muhayyo Vafo , Iqbol Orazova

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1614109

Abstract

Makale, Ali Şîr Nevâî’nin “Leyli ve Mecnun” mesnevisinde yer alan 'can' merkezli ifadeleri, dinî tasavvurlar ve bunların dilsel-kültürel etkileşimi bağlamında artzamanlı bir analizle ele almaktadır. Deyimler, düşünceyi aktarmada kullanılan en işlevsel ve mecazî birimler olup, ait oldukları toplumların psikolojik, bilişsel, semantik ve dilsel-kültürel özelliklerini gösteren sabit kalıplardır. Bu kalıplar, bir milletin sosyal yaşam biçimini, manevi bakış açısını, kültürel değerlerini ve hakikatle kurduğu ilişkiyi yansıtan önemli unsurlardır.
Hıristiyan, Yunan ve Türk halklarının hayata, ölüme ve cana (ruha) dair görüşleri egzotik bir dini birlik olarak anlatılmaktadır. Çalışmada “Eski Türkçe Sözlük’te” ve “Özbek Dilinin İzahlı Sözlüğü’nde” geçen “can” Sözcük biriminin anlamları yorumlanmıştır. Can imgesi, mitolojik tasavvurlardan yararlanmak amacıyla klasik edebiyata girmiştir ve bedî sanatta kullanılmasıyla birlikte jon naqdin ol- (can nakdin(i) al-), jon qoʻlgʻa tut- (can(ı) ele tut-), jon qushi uch- (can kuşu uç-), jon tarki (can terki), jon tarkini et- (can(ı) terk et-) gibi “can” merkezli deyimler oluşmaya başlamıştır. Tahlil edilen deyimler kaynağını, çok anlamlı bir karaktere sahip olan “can” Sözcük birimindeki üç ana sözcükten (“ruh”, “hayat”, “güç-kuvvet”) almaktadır.
“Hayat” kavramıyla oluşturulan deyimler nicelik bakımından çok olup temelde iki zıt anlamı içerir. Yani “dirilik” terimine karşılık “jonini bagʻishla-” (canını bağışlamak),“fidoyi jon” (fedâ-yı can), “jon ber-” (can ver-) gibi deyimler kullanılırken “ölüm” terimine karşılık “jon chiq-/joni chiq-” (can çık-/canı çık-), “jonin ol-” (canın al-), “jonlar qurboni qil-” (canlar kurban et-) gibi deyimlerden faydalanılmaktadır. “Ruhiyat” (maneviyat) temasına dayalı “joni shavq oʻtigʻa tush-” (canı şevk oduna düş-), “joni toza boʻl-” (canı temiz ol-), “jonig‘a oʻt sol-” (canına od sal-) gibi deyimlerle zihinsel ıstırap, korku, büyülenme, manevi arınma temaları üzerinde durulmuş ve “güç-kuvvet” kavramlarını öne çıkaran ibareler tahlil edilmiştir

Keywords

Ali Şîr Nevâî , “Leyli ve Mecnun” , deyim , deyimbilim , leksik anlam , derecelendirme , dilsel-kültürel , deyimsel merkez , can imgesi.

Ethical Statement

Bu makaleyi hazırlarken etik kurallara uyduğumu beyan ederim.

Supporting Institution

Semerkant Devlet Üniversitesi

Thanks

Semerkant Devlet Üniversitesi yetkililerine kaynakların temini konusunda yardımları için teşekkür ederiz.

THE INFLUENCE OF RELIGIOUS CONCEPTS ON THE FORMATION OF “CAN”-CENTERED IDIOMS IN ALI SHIR NEVAI’S “LEYLI AND MECNUN MASNAVI

Abstract

This article analyzes the expressions centered around 'can' (soul) in Ali Shir Nava'i's epic poem “Layli and Majnun” from a diachronic perspective, within the context of religious beliefs and their linguistic-cultural interaction. Idioms, as the most functional and metaphorical units for expressing thought, are fixed patterns that reflect the psychological, cognitive, semantic, and linguistic-cultural characteristics of the societies to which they belong. These patterns are important elements that reflect a nation's social life, spiritual perspective, cultural values, and its relationship with truth.
The views of Christian, Greek, and Turkic peoples on life, death, and the soul have been interpreted as a religiously exotic unity. The meanings of the lexeme “jon” (soul) as presented in the “Ancient Turkic Dictionary” and “Explanatory Dictionary of the Uzbek Language” are analyzed. The concept of the soul entered classical literature through the creative use of mythological representations. As it became more active in artistic creativity, new “jon” (soul)-centric phrases began to form, such as jon naqdin ol-, jon qoʻlgʻa tut-, jon qushi uch-, jon tarki, jon tarkini et.
The analyzed phrases have a polysemantic nature and are derived from the three main sememes of the lexeme “jon” (soul): “spirit”, “life”, and “strength-energy”. It is formed from the sememes “life” and “strength”. Phrases derived from the seme “life” are numerous in quantity, and based on this concept, two groups of phrases with opposite meanings have been formed. The first group contains phrases with the seme “tiriklik” (aliveness) such as “jonini bagʻishla”, “fidoyi jon”, “jon ber” (dedicate one's soul). The second group includes phrases with the seme “o‘lim” (death), such as “jon chiq-//joni chiq-“,“jonin ol-”,“jonlar qurboni qil-” (take someone’s life, sacrifice lives). Phrases such as “joni shavq o'tiga tush-”, “joni toza bo'l-”, “joniga o't sol-” formed from the seme “spirituality” are phrases with the seme of mental anguish, fear, fascination, spiritual purification, furthermore, phraseological units derived from the semantic component “strength-power” are explained and analyzed.

Keywords

Alisher Navoi , “Layli and Majnun” , phrase , phraseologism , sememe , gradation , linguocultural , phraseological core , soul image.

References

• Alisher Navoiy Asarlari Tilining Izohli Lug‘ati. IV tomlik. 1-tom. Toshkent: Fan, 1983.
• Drevnetyurkskiy Slovar. Leningrad: Nauka, 1969.
• Galiyeva, M. R. “Dunyoning Lisoniy Tasvirida Diniy-Mifologik Tafakkurning Aks Etishi”, Filologiya Fanlari Doktori Ilmiy Darajasini Olish Uchun Yozilgan Dissertatsiya Avtoreferati. Farg‘ona, 2019.
• Mamatov A. “O‘zbek Tili Frazeologizmlarining Shakllanish Masalalari”, Filologiya Fanlari Doktori Ilmiy Darajasini Olish Uchun Yozilgan Dissertatsiya Avtoreferati. Toshkent, 1999.
• Maxmaraimova Sh. O‘zbek Tili Teomorfik Metaforalarining Qisqacha Konseptual Lug‘ati. Toshkent: Cho‘lpon, 2018.
• Navoiy, Alisher. G‘aroyib us-sig‘ar. Toshkent: Fan, 1988.
• Navoiy, Alisher. Layli va Majnun. Toshkent: G‘afur G‘ulom Nomidagi Nashriyot-Matbaa Ijodiy Uyi, 2020.
• Navoiy, Alisher. Xamsa (Matn): Nasriy Bayon. Toshkent: Navro‘z, 2019.
• O‘rayeva, D., vd. Mif va Badiiy Ijod. Buxoro: Fan ziyosi, 2024.
• O‘razova I. XIV Asrning Yarmi Turkiy Yozma Manbalardagi Frazemalar Tadqiqi. Toshkent: Book-Many Print, 2023.
• O‘razova I.A. “Analysis of Phrases Relating to “Death” in Navoyi “Khamsa” / International Congress of Postgraduate Students from Altai to Anatolia. 2024, 28-30 June, Kayseri, 2024, 21-29.
• O‘razova I.A. “Jon” Yadroli Ayrim Frazemalarning Etimologik Tahlili (Navoiyning “Layli va Majnun” Dostonidagi Frazemalar Misolida),“O‘zbek Tili Taraqqiyoti va Xalqaro Hamkorlik Masalalari” Xalqaro Ilmiy-Amaliy Konferensiya Materiallari, Toshkent, 2024, 479-484.
• O‘razova I.A. “Layli va Majnun” Dostonidagi Ayrim Leksemalarning Hozirgi Oʻzbek Shevalari Frazemalari Tarkibida Qo‘llanishi”, O‘zbek folklori va Shevalari Tadqiqotlari: Amaliyot, Metodologiya, Yangicha Yondashuv- Mavzusidagi Xalqaro Ilmiy-Nazariy Konferensiya Materiallari, Toshkent, 2024, 154-158.
• O‘zbek Tili Frazeologik Lug‘ati. Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2022.
• O‘zbek Tilining Izohli Lug‘ati. 6 jildli, II jild. Toshkent: G‘afur G‘ulom, 2022.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1993.
• Sultonova Sh.M. “Muqaddas Matnlarda Zamon Kategoriyasining Lingvomadaniy Xususiyatlari”, Filologiya Fanlari Bo‘yicha Falsafa Doktori Ilmiy Darajasini Olish Uchun Yozilgan Doktorlik Dissertatsiyasi, Farg‘ona, 2019.
• Uluqov, N.M. “O‘zbekcha Diniy Matnlar Ekzotik Leksikasi”, Filologiya Fanlari Nomzodi Ilmiy Darajasini Olish Uchun Taqdim Etilgan Dissertatsiya, Toshkent, 1997.
• Umarov, E.A. “Alisher Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy” Devonidagi Frazeologizmlarning Leksik-Grammatik Xususiyatlari”, Filologiya Fanlari Nomzodi Dissertatsiya Avtoreferati, 1968.
• Umarov, E.A. “Xazoyin ul-Maoniy”dagi Frazeologizmlar Lug‘ati. Toshkent: Fan, 1971.
• Umarxo‘jayev, M.E. Diniy Atamalar va Iboralar (Izohli Lug‘ati). Toshkent: Gʻafur Gʻulom Nomidagi Nashriyot-Matbaa Ijodiy Uyi, 2016.
• Vafoyeva, M. “O‘zbek Tilida Frazeologik Sinonimlar va Ularning Struktural-Semantik Tahlili”, Filolologiya Fanlari Nomzodi Ilmiy Darajasini Olish Uchun Taqdim Etilgan Dissertatsiya. Toshkent, 2009.
• Xayitmetov, A.X. Navoiyning Ijodiy Metodi Masalalari. Toshkent, 1963.
• Yo‘ldoshev, B. “Layli va Majnun” Dostonida Frazeologizmlar”, O‘zbek Tili va Adabiyoti, № 2, Toshkent, 2010, 34-38.
• Yo‘ldoshev, M. Badiiy Matn va Uning Lingvopoetik Tahlili Asoslari. Toshkent, 2007.