YESEVÎLİK DÜSTURU VE FÜTÜVVET KURUMUYLA ANADOLU COĞRAFYASINDA ŞEKİLLENEN AHİLİK

Year 2025, Issue: 115, 615 - 630, 21.09.2025

İlker Türkmen

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1614447

Abstract

Türkistan coğrafyasının Pîr-i Hoca Ahmet Yesevî Türklerin manevi hayatı üzerinde büyük bir etkiye sahiptir. Kaleme almış olduğu hikmetlerde açık bir şekilde görüldüğü üzere Ahmet Yesevî Türk kültürünü dışlamamış İslâm kaidelerinin harfiyen yerine getirilmesini öğütlemiştir. O’nun mirası Horasan erenleri vasıtasıyla Anadolu coğrafyasına taşınmıştır. Abbasi halifesinin himayesinde resmi bir hüviyet kazanan fütüvvet kurumu, Bağdat’ta iyi bir eğitim gören Ahi Evran tarafından ahilik ile bütünleştirilmiştir. Diğer Horasan erenleri gibi Ahi Evran’ın da Yesevî düsturunu kendisine şiar edindiğini görmekteyiz. Türk kültüründen izleri yoğun bir şekilde barındıran ahilik, Fütüvvet ehli kişilere kapısını açmış ahi olmak için birtakım kurallar koymuştur. XIII. yüzyılın ilk yarısında Bizans ve Moğollara karşı savaşan Anadolu Selçuklu Devleti ahilik kurumunun desteğiyle iktisadi hayatını düzenlemiştir. Her daim devletinin yanında yer alan ahiler yeri geldiğinde kahramanca savaşmış ve zulme karşı direnirken şehit olmaktan geri durmamıştır. Bu çalışmamızda birincil kaynakların yanında araştırma eserleri de incelenmiş, ahilik kurumunun Anadolu coğrafyasında nasıl şekillendiği, temelini nereden aldığı, devletin ve halkın üzerinde nasıl bir etkiye sahip olduğu incelenmiştir.

Keywords

Ahmet Yesevî , Horasan Erenleri , Ahi Evran , Fütüvvet , Akı , Anadolu Selçuklu Devleti.

Akhism Shaped in Anatolian Geography With Yassawidism and Futuwwa Institution Abstract

Abstract

Hodja Ahmet Yesevî, the Pîr-i of Turkestan geography, had a great influence on the spiritual life of the Turks. As it is clearly seen in the wisdoms he wrote, Ahmet Yesevî did not exclude Turkish culture and advised to fulfil the Islamic principles to the letter. His legacy was carried to Anatolia through the Khorasan saints. The institution of futüvvet, which gained an official identity under the auspices of the Abbasid caliph, was integrated with Ahi Evran, who received a good education in Baghdad. We see that Ahi Evran, like other Khorasan saints, adopted the Yesevi motto as his motto. Akhism, which intensely harbours traces of Turkish culture, opened its doors to the people of Futuwwa and set some rules to become an Ahi. The Anatolian Seljuk State, which fought against Byzantium and Mongols in the first half of the 13th century, organised its economic life with the support of the Ahi institution. The ahis, who always stood by their state, fought heroically when necessary and did not refrain from martyrdom while resisting oppression. In this study, in addition to primary sources, research works have also been examined, and it has been examined how the institution of ahilik was shaped in Anatolian geography, where it was based, and what kind of influence it had on the state and the people.

Keywords

Ahmet Yesevî , Khorasan Saints , Ahi Evran , Futuwwa , Akı , Anatolian Seljuk State.

References

• Abu’l-Farac. Abu’l-Farac Tarihi. Çev: Doğrul, Ömer Rıza. Cilt I. Ankara: TTK Yayınları, 1999.
• Açıkgöz, Ramazan. “XI.-XIII. Yüzyıllarda Tasavvufun Anadolu’da Yayılmasını Kolaylaştıran Başlıca Faktörler”. Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi, 2/5 (2018). 1-12 Arat, Reşit Rahmeti. Kutadgu Bilig II. Çeviri. Ankara: TTK Yayınları, 1988.
• Aslan, Halide. “Osmanlı Anadolusu’nda Yesevilik Görünümleri.” IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu (18-20 Ekim 2018 Ankara) Bildiriler Kitabı. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Velî Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları (2018). 91-107
• Ayiş, Mehmet Şirin. “Ahmet Yesevî’nin İrşad Metotları Üzerine Bazı Tesbit ve Değerlendirmeler.” Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 25/49 (Nisan 2022). 93- 120.
• Ayiş, Mehmet Şirin. “Anadolu’nun İslâmlaşmasında Ahi Evren ve Ahiliğin Rol Modelliği.” Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2019). 91-116.
• Ayva, Aziz. “Püf Noktası.” Ahilik Ansiklopedisi, 2, 218-219 Ankara: Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Yayınları, İkinci Baskı, 2016.
• Ayva, Aziz. “Türk Kültürü ve Halk Edebiyatında Ahilik.” Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 37 (2017). 163-174.
• Babinger, Franz. “Anadolu’da İslâmiyet.” Dârü’l-Fünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası 3 (Temmuz 1338/1922). 188-221.
• Bahadır, Gürhan. “Ortaçağ Anadolu’sunda Türk-İslâm Medeniyetinin Oluşması (636-1100).” Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8/16 (2011). 113-126.
• Baltacı, Halil. “Ömer Lütfi Barkan’ın “Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”i Üzerine Değerlendirmeler.” Akademiar Dergisi 6 (Haziran 2019). 93-126.
• Barkan, Ömer Lütfi. “İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler.” Vakıflar Dergisi 2 (1942). 279-304.
• Barkan, Ömer Lütfi. Kolonizatör Türk Dervişleri ve Süleymaniye Camii ve İmareti Muhasebesi (1185-1586). Yay. Haz. Coşkun Çakır, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2013.
• Barthold, Wilhelm. İslâm Medeniyeti Tarihi İzah ve Düzeltmelerle. Çev. Köprülü, M. Fuad, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Baskı, 1963.
• Barthold, Wilhelm. Moğol İstilâsına Kadar Türkistan. Yay. Haz. Yıldız, Hakkı Dursun, Ankara: TTK Yayınları, 1990.
• Baş, Eyüp. “Ahmed Yesevî’nin Bektaşîlik, Alevîlik Üzerindeki Etkileri ve Osmanlı Dini Hayatındaki İzleri.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52/2 (2011). 21-53.
• İbn Batuta. Tuhfat-al-nuzzâr fî garâib-al-asmâr ve acâib-al-esfâr tercemesi (1334-1337. Çev. Mehmet Şerif, Cilt 1, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1334.
• Bayram, Mikail. Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu. Konya: Damla Matbaacılık, 1991.
• İbn Bibi. El- Evâmirü’l- alaiyye fi’l-umuri’l- Alaiyye (Selçuk-nâme) I. Çev. Öztürk, Mürsel, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996
• Bice, Hayati. Pîr-i Türkistan Hoca Ahmed Yesevî. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Bolat, Mahmut. “Ankara Ahiler Yönetiminin (1290-1354) İdare Tarzına İlişkin Tartışmalar.” Geçmişten Geleceğe Köprü Ahilik ve Ahi Evran Kitabı, Ed; Köksal, Mehmet Fatih; Ayhün, Erşahin Ahmet; Türkmen, Esma; Vardar, Saniye Aybüke. Eskişehir: Sistem Ofset Baskı Yayın (2022). 125-136.
• Bolat, Mahmut. “19. Yüzyıl Başlarında Antakya’da Ahiliğin İzleri (18 Numaralı Antakya Şer’iyye Siciline Göre).” I. Ahi Evran-ı Veli ve Ahilik Araştırmaları Sempozyumu 12-13 Ekim 2004, C.1. Kırşehir: Gazi Üniversitesi Ahilik Kültürünü Araştırma Merkezi Yayınları (2005). 177-186.
• Brockelmann, Cari. İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi. Çev. Çağatay, Neşet, Ankara: TTK Yayınları. 1992.
• Cahen, Claude. Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi. Çev. Yücel, Yaşar; Yediyıldızlı, Bahaeddin, Cilt I. Ankara: TTK Yayınları, 1998
• Cunbur, Müjgan. “Ahmed Yesevî’nin Anadolu’nun Türkleşmesindeki Yeri.” Erdem Dergisi 7/21 (1995). 833-852.
• Çağatay, Neşet. “Fûtüvvet-Ahi Muessesesinin Menşei Meselesi.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (1952). 61-84.
• Çağatay, Neşet. Bir Türk Kurumu Olan Ahilik. Ankara: TTK Yayınları, 2. Baskı, 1997.
• Çağatay, Neşet. Fütüvvetçilikle Ahiliğin Ayrıntıları. Ankara: TTK Yayınları, 1976.
• Çağatay, Neşet. Fütüvvetnameler Nedir, Niçin Düzenlenmişlerdir? Ankara: TTK Yayınları, 1981.
• Çay, Abdulhalük. Anadolu’nun Türkleşmesinde Dönüm Noktası. İstanbul: Orkun Yayınları, 1984.
• Çelik, Rıfat İlhan. “Halife Nasır li-Dinillah’ın Fütüvvet Faaliyetleri ve Sultan I. İzzeddîn Keykâvus.” Tarihçi 27/1 Ocak 2022,). 83-99.
• Dalsar, Fahri. “Esnaf Teşkilatı.” İktisat ve Ticaret Ansiklopedisi, 4, 222-228, İstanbul: 1949.
• Ebu Abdi’r-Rahman Muhammed ibn el-Hüseyin es-Sülemî. Tasavvufta Fütüvvet. Çev. Ateş, Süleyman, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1997.
• Ecer, A. Vehbi. Yesevî’den Ahi Evran’a Anadolu Kültürü. İstanbul: Yesevi Yayıncılık, 2014.
• Ecer, A. Vehbi. “Yûnus Emre Döneminde Anadolu’da Kültürel Hayat.” Kubbealtı Akademi Mecmuası 21/3 (Temmuz). 43-57.
• Ahmed Eflakî. Ariflerin Menkıbeleri I-II. Çev. Yazıcı, Tahsin, Cilt I. İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1989.
• Ekinci, Yusuf. Ahilik. Ankara: Özgün Matbaacılık, 10. Baskı, 2008.
• Eraslan, Kemal. “Ahmed Yesevî.” Diyanet İslâm Ansiklopedisi, 2, 159-16, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Ertürk, Ahmet Çetin. “Türklerin İslâm’ı Algılayış ve Uygulayışında Hoca Ahmet Yesevî’nin Rolü.” Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevî Sempozyumu, 26-29 Mayıs 1993, Kayseri. (1993). 119-124
• Esin, Emel. “Ahmed Yesevî Külliyesi.” Diyanet İslâm Ansiklopedisi, 2, 162-163, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik. İstanbul: İzmir İlâhiyat Vakfı Yayınları, 1990.
• Gölpınarlı, Abdülkadir. “İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkiltı ve Kaynakları.” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası Cilt 11, Sayı 1-4 (1949). 3-354.
• Gölpınarlı, Abdülkadir. İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilâtı ve Kaynakları. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Akademik Yayınları, 2011.
• Gölpınarlı, Abdülkadir. Menakıb-I Hünkâr Hacı Bektaş’ı Veli Vilayet-Name. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2017.
• Gündüz, İrfan. Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri. Ankara: Seha Neşriyat, 1983. Güngör, Erol. Türk Kültürü ve Milliyetçilik. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1986.
• Güngör, Harun. “Ahi Evran ‘Zamanında Anadolu’nun Dini Durumu.” Türk Kültürü ve Ahilik Sempozyumu Tebliğleri, İstanbul, (1986) 157-162.
• Gürer, Betül. “Ahmed Yesevî’nin Dîvân-ı Hikmet’i Ekseninde Tasavvufi Düşüncede İlahi Aşk.” Bilig 80 (2017). 14-41.
• Güzel, Abdurrahman ve Tatcı, Mustafa. Yunus Emre. Ankara: Semih Ofset Matbaacılık Yayıncılık, 1991.