Organizational Problems of Faith Missioned Establishments as Public Institution or RNGOs In Secular Countries and Model Proposal Particular to Turkey

Year 2025, Issue: 115, 1 - 36, 21.09.2025

Haydar Baki Doğan , Ali Akdemir

Abstract

Even in societies where the principle of secularism is adopted, state-religion relations and the institutional structures of faith-based organizations (FBOs) can exhibit significant differences and tensions. This study examines, from a management and organization perspective, a fundamental organizational problematic arising within the framework of Turkey’s specific practice of secularism: on the one hand, the central position of the Directorate of Religious Affairs (DİB), which represents Sunni Islam under state control and funding, and on the other hand, the organizational forms of other faith groups, primarily Alevis, who largely operate with non-governmental organization (NGO) status, struggling with recognition and resource challenges. The main aim of the research is to analyze the origins of this institutional asymmetry, its current functioning, and the problems it creates from the perspectives of different sociological groups (Alevi Faith Leaders, Alevi Institutional Managers, Academics, Intellectuals, Politicians), to compare it with international models, and to develop recommendations for a more just and pluralistic organizational model in the Turkish context. The study employed a sequential explanatory mixed-methods design; in the first phase, in-depth interviews were conducted with 40 participants (8 from each of the 5 groups), and in the second phase, a 14-dimensional (247-item) scale developed from the qualitative findings was administered to the same 40 participants, and differences in views between groups were tested using ANOVA. Findings reveal a widespread perception that the DİB’s current structure conflicts with the principles of secularism and equality, while Alevi NGOs face serious legitimacy, resource, and institutionalization challenges. ANOVA results showed statistically significant differences between the groups regarding issues such as the perception of historical problems, ideal organizational principles, DİB’s partiality, Alevi representation, and the Cem University project; the distinct perspectives of the Academic group compared to others were particularly noteworthy. In light of the critique of existing models, the study proposes an autonomous and pluralistic representation mechanism centered around Alevi Faith Leaders (Alevi Islamic Representative Assembly - AİTM). The findings contribute to the literature on state-religion relations, FBO governance, institutional environments, and minority rights in Turkey, and provide significant implications for policymakers towards establishing a more egalitarian religious governance model.

Keywords

NGO , Organization , Alevi , Represantation , Diyanet , Faith Based NGOs

LAİK ÜLKELERDE İNANÇ MİSYONLU KURUMLARIN KAMU KURUMU VE STK OLARAK ÖRGÜTLENMELERİ SORUNSALI VE TÜRKİYE’YE ÖZGÜ BİR MODEL ÖNERİSİ

Abstract

Laiklik ilkesinin benimsendiği toplumlarda dahi devlet-din ilişkileri ve inanç temelli örgütlerin (İTÖ) kurumsal yapıları önemli farklılıklar ve gerilimler gösterebilmektedir. Bu çalışma, Türkiye’deki kendine özgü laiklik pratiği çerçevesinde ortaya çıkan temel bir örgütsel sorunsalı yönetim ve organizasyon perspektifinden incelemektedir: Bir yanda devlet kontrolünde ve finansmanında olan, Sünni İslam’ı temsil eden Diyanet İşleri Başkanlığı’nın (DİB) merkezi konumu, diğer yanda ise başta Aleviler olmak üzere diğer inanç gruplarının büyük ölçüde sivil toplum kuruluşu (STK) statüsünde, tanınma ve kaynak sorunlarıyla mücadele eden örgütlenme biçimleri. Araştırmanın temel amacı, bu kurumsal asimetrinin kökenlerini, mevcut işleyişini ve yarattığı sorunları farklı sosyolojik kesimlerin (Alevi İnanç Önderleri, Alevi Kurum Yöneticileri, Akademisyenler, Entelektüeller, Siyasetçiler) bakış açılarından analiz etmek, uluslararası modellerle karşılaştırmak ve Türkiye bağlamında daha adil ve çoğulcu bir örgütlenme modeli için öneriler geliştirmektir. Çalışmada, sıralı açıklayıcı karma yöntem deseni benimsenmiştir; ilk aşamada 40 katılımcıyla (5 gruptan 8’er kişi) derinlemesine mülakatlar yapılmış, ikinci aşamada ise nitel bulgulardan geliştirilen 14 boyutlu (247 madde) bir ölçek aynı 40 katılımcıya uygulanarak gruplar arası görüş farklılıkları ANOVA ile test edilmiştir. Bulgular, DİB’in mevcut yapısının laiklik ve eşitlik ilkeleriyle çeliştiği algısının yaygın olduğunu, Alevi STK’larının ise ciddi meşruiyet, kaynak ve kurumsallaşma sorunları yaşadığını ortaya koymaktadır. ANOVA sonuçları, özellikle tarihsel sorunların algılanışı, ideal örgütlenme ilkeleri, DİB’in taraflılığı, Aleviliğin temsiliyeti ve Cem Üniversitesi gibi konularda gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı görüş farklılıkları olduğunu göstermiştir; bilhassa Akademisyenler grubunun diğer gruplardan ayrışan perspektifleri dikkat çekicidir. Çalışma, mevcut modellerin eleştirisi ışığında, Alevi İnanç Önderlerini merkeze alan, özerk ve çoğulcu bir temsil mekanizması (Alevi İslam Temsilciler Meclisi - AİTM) modeli önermektedir. Bulgular, Türkiye’de din-devlet ilişkileri, İTÖ yönetişimi, kurumsal çevre ve azınlık hakları konularındaki literatüre katkı sunmakta ve politika yapıcılara daha eşitlikçi bir dini yönetişim modeli oluşturma yönünde önemli çıkarımlar sağlamaktadır.

Keywords

STK , Örgütlenme , İnanç , Alevi , Diyanet , Temsiliyet , İnanç STK'ları

References

• AHİM Büyük Daire İzzettin Doğan ve Diğerleri Kararı. (2016). Cem Vakfı Yayınları.
• Akgönül, S. (2011). Tartışılan laiklik. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Akın, B. (2017). Alevilikte “Ocak” : Kavramsal Çerçeveye ve Tarihî Arka Plana Yeni Bir Bakış.
• Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi/Journal of Turkish World Studies, 17(2), 239-264.
• Arslan, O. & Arı, A. (2004). Amerika Özgürlük Havarisi mi? Yoksa Günah Keçisi mi?. Platin yayınları. (Not: Arı’nın ilk adı belgede belirtilmemiş.)
• Arslan, Z. (2017). Alevi Diasporası ve Resmi Din Olarak Alevilik- Bir “Etnik İnancın” Çoklu Kimliği ve Onun Eski Hallerinin Yeni Devamı. Göç Dergisi, 4(2), 153-184.
• Arslan, Z. (2017). Alevi Diasporası ve Resmi Din Olarak Alevilik- Bir “Etnik İnancın” Çoklu Kimliği ve Onun Eski Hallerinin Yeni Devamı. Göç Dergisi, 4(2), 153-184. (Not: Bu kaynak daha önceki listelerden birinde zaten bulunup listelenmişti.)
• Aydın, Ö. (2019). Diyanet İşleri Başkanlığı Üzerine Bir Tartışma: Temsil Meselesi. A. Ü İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 33(3).
• Bakırcı, M. (1996). Şeyhulislamlık’dan Diyanet işleri Başkanlığına. Haksöz Dergisi, 66. Bedük, A. vd. (2006). Avrupa Birliği’ne Giriş Sürecinde Türkiye’de Sivil Toplum Kuruluşları Ve Demokratikleşme Sürecindeki Misyonları. Selçuk Üniversitesi Karaman İ İ. B F. Dergisi, 9(10).
• Beriş, H. E. (2015). Osmanlı İmparatorluğu’nda Siyasal Düşüncenin Temel Unsurları. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 10(6).
• Canatan, K. (1997). Din ve Laiklik. İnsan Yayınları.
• Ceylan, Y. (2015). Yeni Bir Kimlik Hareketi: Anadolu Aleviliği. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(13).
• Ceylan, Y. (2019). Multiculturalism and Anatolian Alevism in The United Kingdom. Paradoks Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi, 15(2), 261-278.
• Çaha, Ö. (2011). Fransız Lâikliğinde Yeni Evre: Kato-Laisizmden İslâm Karşıtlığına Laikliğin Fransa’daki Evrimi. Liberal Düşünce Dergisi, 63, 29-58.
• Çakır, R. ve Bozan, İ. (2005). Sivil, Şeffaf ve Demokratik Bir Diyanet İşleri Başkanlığı Mümkün mü?. Tesev Yayınları.
• Çelik, H. (2016). Alevi/Kızılbaş-Bektaşi Buyruklarıʼndan Hareketle ve Genel Ahlâk İlkelerine Göre Talip, Rehber, Pîr Ve Mürşîd İlişkileri. İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 5(2).
• Duman, F. (2003). Sivil Toplum. M. Türköne (Ed.), Siyaset içinde. Lotus Yayınevi. Duman, M. Z. (2010). Türkiye’de laiklik sorununun siyasal temelleri. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 7(2).
• Eğri, O. (2013). Alevi Bektaşi Yolu: Hak Muhammed Ali. Ufuk Yayınları. Gölpınarlı, A. (1992). Alevî-Bektâşi Nefesleri. İnkılâp Kitabevi.
• Gözaydın, İ. & Öztürk, A. E. (2015). Türkiye’de Din İdaresi. İstanbul Enstitüsü Yayınları. Gözaydın, İ. (2009). Diyanet. İletişim Yayınları.
• Gunn, T. J. (2006). ABD ve Fransa’da Din Özgürlüğü ve Laiklik. Liberal Düşünce, 11(41-42), 35-50.
• Güven, S. (2006). “Laiklik Ve Anayasa Mahkemesi” [Yüksek Lisans Tezi, Başkent Üniversitesi]. Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı.
• Diyanet İşleri Başkanlığı (2025). Kurumsal Tarihçe. Erişim adresi: https://diyanet.gov.tr/tr- TR/Kurumsal/Detay/1 Doğan, R. (2008). Avrupa Birliği Sürecinde Dini Kurumlar ve Din Eğitimi: Almanya Modeli. AÜİFD, XLIX(II), 1-43.
• İmga, O. (2010). Amerika’da Din ve Devlet: Tarihî ve Felsefî Temeller. Liberte Yayınları. İmga, O. (2017). Amerika Birleşik Devletleri’nde Kilise-Devlet Ayrılığı Düşüncesinin Tarihi Kökleri ve Etkileri. TYB Akademi, (19), 35-53.
• İnalcık, H. (2019). Devlet-i Aliyye Osmanlı Imparatorluğu Üzerine Araştırmalar. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Karahanoğulları, O. (2017). III. Cumhuriyet’te Din Kamu Hizmetinin Kaldırılması, Laiklik. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 72(4), 849–913.
• Kenanoğlu, A. (2016). Türkiye’de Alevilik Sorun ve Çözüm Yolları; Yedi talep, yedi öneri. Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği.
• Keven, A. (2015). Şah İsmail’in Mezhebi Eğilimlerinin Anadolu ve İran Coğrafyasına Etkileri. Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, 2(3), 26-9.
• Korkmaz, E. (2005). Alevilik ve Bektâşilik Terimleri Sözlüğü. Anahtar Kitaplar.
• Köse, T. (2008). Alevi Kimlik Siyaseti ve AK Parti’nin AleviAçılımı. Anlayış. https://www. setav.org/alevi-kimlik-siyaseti-ve-ak-partinin-alevi-acilimi/
• Köylü, M. (2017). Batı Ülkelerinde Din Eğitimi: Genel Bir Bakış. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(4).
• Kuru, A. T. (2011). Pasif ve Dışlayıcı Laiklik. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Mardin, Ş. (2011). Türkiye’de Din ve Siyaset (M. Türköne & T. Önder, Der.). İletişim Yayınları. Nicklis, P. (2012, 19 Ocak). Staat und Kirche in Deutschland. DW made for minds. Ocak, A. Y. (2012). Türk Sûfiliğine Bakışlar. İletişim Yayınları.
• Oran, B. (2018). Etnik ve Dinsel Azınlıklar. Literatür yayınları.
• Öz, M. (1999). Klasik Dönem Osmanlı Siyasal Düşüncesi: Tarihi Temeller ve Ana İlkeler. İslami Araştırmalar, 2(1), 27-33.
• Özbudun, E. (1999). Türkiye’de Sivil Toplum ve Demokratik Konsolidasyon. E. Özdalga & P. Sune (Ed.), Sivil Toplum Demokrasi ve İslam Dünyası içinde. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Özdemir, R. (1994). Osmanlı Devleti’nin Tarikat, Tekye ve Zaviyelere Karşı Takip Ettiği Siyaset. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 5(5), 259–310.
• Sarıkaya, S. (2003). Alevî ve Bektaşiliğin Ahilik ile İlişkisi -Fütüvvetnamelere Göre. İslamiyat Alevilik Özel Sayısı.
• Subaşı, N. (2010). Alevi Çalıştayları Nihai Rapor. Erişim adresi: https://serdargunes.wordpress. com/wp-content/uploads/2013/08/alevi-c3a7alc4b1c59ftaylarc4b1-nihai-rapor-2010.pdf Şencan, H. (Ed.). (2011). Bazı Avrupa Ülkelerinde Din ve Devlet İlişkisi. TBMM Araştırma Merkezi Yayınları (Yayın No: 4).
• Şener, C. (2010). Alevilik Olayı. Etik Yayınları.
• Tanilli, S. (2010). Uygarlık Tarihi. Cumhuriyet Kitapları.
• Taşğın, A. (2009). Safevi –Osmanlı Savaşı’ndan itibaren Dini Söylemin Siyasal Propaganda Aracı Olarak Kullanılması: Dede Kargın Örneği. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (29), 209-224.
• Turner, B. S. & Zengin Arslan, B. (2013). State and Turkish Secularism: The Case of the Diyanet. Cambridge University Press.
• Uslu, Ş. (2004). Laiklik Din İlişkisi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16(16), 250-235.
• Üzüm, İ. (1999). Günümüz Alevi Örgütlenmeleri ve Geleneksel Alevilikle İlişkisi. Tartışmalı İlmi Toplantılar Dizisi: 28, Ensar neşriyat.
• Yaman, A. (1996). “Alevilikte Dedelik Kurumu ve İşlevleri” [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi]. İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Siyasi Tarih Bölümü.
• Yaman, A. (2011). Alevilikte Ocak Kavramı: Anlam ve Tarihsel Arka Plan. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 60, 43-64.
• Yıldırım, R. (2012). Geleneksel Alevilikten Modern Aleviliğe: Tarihsel Bir Dönüşümün Ana Eksenleri. Türk Kültür ve Hacı Bektaşi Veli Dergisi, 62, 135-162.
• Yıldırım, R. (2018). Geleneksel Alevilik. İletişim Yayınları.
• Yılmaz, H. (2011). Alevi-Sünni Diyalogu. Asistan Yayıncılık.
• Zelyut, R. (2015, 17 Aralık). Alevi Reformu nasıl yapılmalı?. Aydınlık.
• Zengin Arslan, B. (2015). Aleviliği Tanımlamak: Türkiye’de Dinin Yönetimi, Sekülerlik ve Diyanet. Mülkiye Dergisi, 39(1), 135-158