AHMED YESEVİ KÜLTÜRÜNÜN TÜRKİYE TÜRKÇESİ SÖZ VARLIĞINA KATKILARI

Year 2025, Issue: 115, 483 - 496, 21.09.2025

Ali Koç

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1698848

Abstract

Hoca Ahmed Yesevî’nin 12. yüzyılda Orta Asya’da Türkçeyi tasavvufun dili haline getirme çabaları, Anadolu’ya göç eden dervişler aracılığıyla bu topraklarda da kök salmıştır. Yesevî (1093-1166), Türk tasavvuf geleneğinin kurucu isimlerinden biri olarak, Divan-ı Hikmet adlı eseriyle Türkçenin dinî ve kültürel söz varlığına önemli katkılarda bulunmuştur. Ahmed Yesevî kültürünün Türkiye Türkçesi söz varlığına etkilerini disiplinlerarası bir perspektifle analiz ederek, dilin tarihsel ve kültürel dönüşümüne odaklanmak bu araştırmanın çerçevesini oluşturmaktadır. Araştırmanın temel amacı, Yesevî'nin tasavvufi öğretilerinin Türkçenin dinî terminoloji, ahlaki kodlar ve morfolojik yapı üzerindeki kalıcı katkılarını sistematik bir şekilde ortaya koymaktır. Çalışma, Yesevî'nin Divân-ı Hikmet eserindeki dil stratejilerini, Anadolu'daki sözlü kültür pratiklerini ve modern Türkçenin semantik derinliğini karşılaştırmalı yöntemlerle incelemektedir. Yesevî'nin İslami kavramları Türkçeleştirme çabasının dilin epistemolojik sınırlarını genişlettiğini göstermektedir. "Gönül", "hakikat" ve "eren" gibi terimlerin Türkçe köklerle yeniden üretilmesi, hem dinî bir dil inşasına hem de toplumsal hafızanın şekillenmesine katkı sağlamıştır. Ayrıca, "-lık/-lik" ve "-daş/-deş" ekleriyle türetilen kelimeler (aşklık, gönüldaş), soyut tasavvufi kavramların somutlaştırılmasında kritik bir işlev üstlenmiştir. Atasözleri ve deyimler ("Eline, beline, diline sahip ol") üzerinden yapılan analizler, Yesevî etiğinin gündelik dile nasıl içkinleştiğini ortaya koyarken; sözlü kültürdeki "Horasan erenleri" anlatıları ve coğrafi adlandırmalar (Dervişler Köyü), bu mirasın mekânsal ve kolektif boyutunu vurgulamaktadır. Yesevî kültürünün Türkçeyi bir iletişim aracı ve kültürel kimliğin bir taşıyıcısı haline getirdiği sonucuna ulaşılmaktadır. Bu bulgular, dil-kültür etkileşiminin tarihsel sürekliliğini anlamak için metodolojik bir çerçeve sunarken, gelecek araştırmalarda semantik evrim ve dijital çağdaki dönüşümlerin incelenmesi gerekliliğine işaret etmektedir. Ahmed Yesevî’nin hem dinî bir lider hem Türkiye Türkçesini biçimlendiren linguistik bir rol taşıyıcısı olduğu vurgulanmaktadır. Araştırma, Türk dili tarihi ve kültürel kimlik çalışmalarına yöntemsel bir çerçeve önerisiyle katkıda bulunmayı da amaçlamaktadır.

Keywords

Ahmed Yesevî , Türkiye Türkçesi , söz varlığı , tasavvuf kültürü , dil-kültür etkileşimi , Divan-ı Hikmet , anlam analizi.

THE CONTRIBUTIONS OF AHMED YESEVİ'S CULTURE TO THE VOCABULARY OF TURKEY TURKISH

Abstract

The efforts of Hoca Ahmed Yesevî in the 12th century to establish Türkçe as the language of Sufism in Central Asia took root in Anatolia through dervishes migrating to these lands. Yesevî (1093–1166), a foundational figure of the Türk tasavvuf tradition, significantly enriched Türkçe's religious and cultural lexicon through his work Divan-ı Hikmet. This study employs an interdisciplinary perspective to analyze the influence of Ahmed Yesevî's cultural legacy on the vocabulary of Türkiye Türkçesi, focusing on the historical and cultural transformation of the language. The primary aim is to systematically demonstrate the enduring contributions of Yesevî's Sufi teachings to Türkçe's religious terminology, moral codes, and morphological structures. The research comparatively examines Yesevî's linguistic strategies in Divan-ı Hikmet, oral cultural practices in Anadolu, and the semantic depth of modern Türkçe. Findings reveal that Yesevî's Turkicization of Islamic concepts expanded the language's epistemological boundaries. Terms like gönül (heart/soul), hakikat (truth), and eren (spiritual adept), reconstructed using Türkçe roots, contributed to both religious language-building and collective memory formation. Derivational suffixes such as -lık/-lik (e.g., aşklık) and -daş/-deş (e.g., gönüldaş) played critical roles in concretizing abstract Sufi concepts. Analyses of proverbs like "Eline, beline, diline sahip ol" illustrate how Yesevî's ethics became embedded in everyday language, while narratives of the Horasan erenleri and toponyms like Dervişler Köyü emphasize the spatial and collective dimensions of this legacy. The study concludes that Yesevî's cultural influence transformed Türkçe into both a communication tool and a carrier of cultural identity. These findings provide a methodological framework for understanding language-culture interactions historically, while highlighting the need for future research on semantic evolution and digital-age transformations.

Keywords

Ahmed Yesevî , Turkey Turkish , common language , sufi culture , Divan-ı Hikmet , semantic analysis.

References

• Ahmed, Yesevî. “Dîvân-ı Hikmet”. Haz. Hayati Bice. İstanbul: H Yay., 2016.
• Artan, Mihriban. “Horasan Erenleri’nden Hacı Bektaş Veli’nin İnsan Sevgisi ve Fütuhat Anlayışı”. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, 13(İhtisaslaşma), (2023), 200-212. https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1313400.
• Ayiş, Mehmet Şirin. “Ahmet Yesevî’nin İrşad Metotları Üzerine Bazı Tesbit ve Değerlendirmeler”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 25, sy. 49 (2022): 93- 120.
• Baharlu, İlgar. “Türkistan Nefesi: Hoca Ahmet Yesevî’den Hacı Bektaş Veli’ye Horasan Tasavvufu”. Department of Tourism of Turkestan Region LLP (Tourist Information Center) Open Turkistan, (2022), 50-56.
• Bayrakal, Sedat. “Nevşehir’in Hacı Bektaş İlçesindeki Bektaşi Kültürüyle İlişkili Türk Eserleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 55 (2013), 281-310.
• Bayram, Abdulkadir. “Anlambilimsel Yaklaşımlarla Yunus Emre’de Aşk ve Ölüm Kavramları”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (2021), 149-163. https://doi. org/10.21054/deuifd.1051800.
• Bulut, Nurullah. “Sezai Karakoç‘un Şiirlerini Oluşturan Konular”. Avrasya Beşeri Bilim Araştırmaları Dergisi, 3(1), (2023), 1-30.
• Calp, Mehrali. “Kişi Adları Üzerine Dilbilimsel Bir Çalışma (Ağrı İli Örneği)”. Journal of Turkish Research Institute, 52, 2014, 27-49. https://doi.org/10.14222/Turkiyat1274.
• Çelenk, Kadıoğulları, Fehmiye. “Toprak Özelliklerinde Mekânsal Değişkenliğin Faktör Analizi: Erenler Örneği (Sakarya)”. Türk Coğrafya Dergisi, 66 (2016), 37-42. https://doi. org/10.17211/tcd.16765.
• Çelik, Ali. “Hoca Ahmet Yesevî’nin Hikmetlerinde Tebliğ ve İrşad Metoduna Âit Bazı Tespitler”. I. Uluslararası Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu. Ed. Ahmet Kartal. Ankara: Ahmet Yesevî Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Çetin, Osman. “Horasan”. TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt 18. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Çiçek, Arif. “Orta Asya Türk Toplumlarının Sosyo-Kültürel Yapısının Genel Bir Değerlendirilmesi”. Mavi Atlas, 6(1) (2017), 233-247.
• Eraslan, Kemal. Dîvân-ı Hikmet’ten Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 1991.
• Eyuboğlu, İsmet Zeki. Günün Işığında Tasavvuf, Tarikatlar, Mezhepler Tarihi. İstanbul, 1993.
• Gürer, Betül. “Ahmed Yesevî’nin Dîvân-ı Hikmet’i Ekseninde Tasavvufi Düşüncede İlahi Aşk”. Bilig, 80 (2017), 15-41.
• Kanar, Mehmet. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Say Yayınları, 2011.
• Karakoç, Sezai. Zamana Adanmış Sözler: Şiirler V. İstanbul: Diriliş Yayınları, 2015.
• Karanfil, Veli. Ahmet Yesevî / Gönül Erleri Serisi 1. İstanbul: Mevsimler Kitap, 2020.
• Kaymaz, Zeki. “Divân-ı Hikmet’te Atasözleri ve Kullanılış Özellikleri”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 46, (2018), 159-171.
• Kısakürek, Necip Fazıl. Çile. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 2008.
• Köprülü, Mehmet Fuat. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Türk Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları, 1999.
• Orçan, Suzan. “Yunus Emre’de Simyevi Ateş”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları, 29, (2024), 346- 363. https://doi.org/10.30767/diledeara.1438667.
• Özköse, Kadir. “Ahmed Yesevî’nin Hikmetlerinde Dört Kapı ve Kırk Makam Anlayışı”. AKADEMİAR Akademik İslam Araştırmaları Dergisi, 2/2 (2017), 99-133.
• Semiz, Kenan - Utebekov, Senbek. “Dîvân-ı Hikmet’te Duygu Bildiren Deyimler ve Çağdaş Türk Lehçelerine Yansımaları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 109 (2024), 327-354. https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1396624.
• Şengün, Necdet. “Dîvân-ı Hikmet’te Dil, Anlatım ve Muhteva Hususiyetleri”. Diyanet İlmi Dergi, 52/4 (2016), 129-146. https://doi.org/10.61304/did.352842.
• Şişman, Bekir - Şahin, Mehmet. “Alevi-Bektaşi Kültürünün Türk Halk İnanışları ve Uygulamalarına Yansıması”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 92 (2020), 43-66.
• Tatcı, Mustafa. Dîvân-ı Hikmet Hoca Ahmed Yesevî. Ankara: Hoca Ahmed Yesevî Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, İnceleme-Araştırma Dizisi: Yayın No:29, 2017.
• Tatcı, Mustafa. Yunus Emre Divanı İnceleme. Cilt 1. İstanbul: H Yayınları, 2008.
• Tosun, Cemal. “Hoca Ahmed Yesevî, Hayatı, Eserleri ve Toplumu Eğitme Metodu”. Dinî Araştırmalar, 2/6 (2000), 119-132.
• Tulum, Mehmet Mahur. Hoca Ahmed Yesevî Dîvân-ı Hikmet Hikmetler Mecmuası Mısır Nüshası 1650. 1. Baskı. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• Ülgen, Erol. “Esnaf ve Sanatkârların Pîri Ahi Evran ve Geçmişten Günümüze Ahilik”. Journal of Turkish Language and Literature, 61/1 (2021), 447-469.
• Yamanan, Ertuğrul. “Türkçenin Güncel Söz Varlığı”. Milli Eğitim Dergisi, 45(210), (2016), 85-91.
• Yavuz, Kemal. “Türk Şiirinde Nazire”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 10/10 (Haziran 2013), 359-424. https://doi.org/10.15247/dev.155.
• Yetişgin, Memet. “Tarih, Coğrafya ve Sosyo-Kültürel Ortamın Türk Kimliğinin Gelişmesine Etkileri”. Akademik İncelemeler, 2/1 (2007), 37-68.
• Yıldırım, Ahmet. Hoca Ahmed Yesevî’nin Hadis Kültürü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2012.
• Yılmaz, Ali. “Ahmed Yesevî’nin Hikmetleri ile Yunus Emre’nin Şiirlerinde Tasavvufî Muhteva Benzerlikleri”. Yesevîlik Bilgisi, haz. C. Kurnaz-M. Tatcı, Ankara, 2000.
• Zülfikar, Hamza. “Türkçenin Söz Varlığı, Zenginlikler, Kayıplar”. Türk Dili, 838, (2021), 1-13.