Danışan Merkezli Manevi Danışmanlık Örneği Olarak İslam Peygamberi Hz. Muhammed’in Uygulamaları

Year 2020, Issue: 2, 159 - 200, 30.12.2020

Yusuf Koç

Abstract

Sekülerleşmeyle birlikte özellikle Batı toplumlarında oldukça ilgi gören manevi danışmanlık ve rehberlik hizmetleri, ülkemizde de kurumsal olarak Diyanet İşleri Başkanlığı’nın cami dışı yeni bir din hizmeti olarak giderek yaygınlaşmaya başlamıştır. İslami pratikleri merkeze alan Türkiye’deki manevi danışmanlık hizmetlerinde danışan odaklı manevi danışmanlık uygulaması henüz sistematik olarak yapılmamaktadır. Bu tür çalışmaların ülkemizde gelişmesine yardımcı olmayı ve ilgili literatürün oluşmasına katkıda bulunmayı hedefleyen bu makalede, literatür taramasını temel alan dokümantasyon metodu kullanılarak konuya ilişkin teorik bir değerlendirme yapılmıştır. Bu makalenin amacı, İslam Peygamberi Hz. Muhammed’in manevi danışmanlık bağlamında değerlendirilebilecek uygulamalarını “danışan merkezli psikoterapi” bileşenleri özelinde psiko-teolojik açıdan inceleyip adı geçen psikoterapi yaklaşımı kapsamında Hz. Muhammed’in manevi danışman rolünü ortaya koymaktır. Bu rolü ortaya koyarken salt bir psikolojizan tutum benimsenmemesine özellikle dikkat edilmeye çalışılmıştır. Zira böylesi bir yaklaşım, teolojik içerikli peygamberlik makamına yönelik indirgemeci istenmedik bir sonuca yol açabilir. Öncelikle danışan merkezli psikoterapinin hümanistik psikoloji içindeki betimsel tanımının yapıldığı makalede, daha sonra danışanın geri bildirimlerini dikkate alarak terapötik iletişimin temel prensiplerini ortaya koyan İslam Peygamberi Hz. Muhammed’in ashâbıyla yaptığı görüşmeler tematik olarak analiz edilmiştir. Temel hadis kaynaklarındaki konuya ilişkin hadisler dikkate alınarak Hz. Muhammed’in manevi danışmanlık pratikleri psiko-teolojik bağlamda değerlendirilmiştir. Bir manevi danışman olarak İslam peygamberinin otantikliğinin ön plana çıkarılmaya çalışıldığı makalede sonuç olarak (i) danışan merkezli psikoterapi özelinde incelenen İslam Peygamberi Hz. Muhammed’in manevi danışmanlığının Rogers’in belirttiği kişisel kaynakları harekete geçirici tutum ve davranış formları olan ‘samimiyet, empati ve koşulsuz kabulü’ içerdiği; (ii) İslam peygamberi Hz. Muhammed’in içinde yaşadığı toplumda dinsel bir otorite olarak ‘peygamber’ sıfatıyla teolojik içerikli konuların dışında gündelik yaşama ilişkin psiko-sosyal içerikli görüşmeler de yaptığı; (iii) sözü edilen pratik yaşam sorunlarına yönelik yaptığı görüşmelerinde sadece teolojik referansları değil, bireyin psikolojik ihtiyaçlarını da dikkate alarak manevi danışmanlık yaptığı; (iv) ve Rogers’in danışan merkezli psikoterapi yaklaşımındaki danışmanlık becerisi bileşenlerinin İslam peygamberi Hz. Muhammed’in yapmış olduğu manevi danışmanlık uygulamalarında da tematik olarak yer aldığı saptanmıştır.

Keywords

Manevi danışmanlık ve rehberlik, Hz. Muhammed, İslam, Danışan odaklı psikoterapi, Carl Rogers

Practices of Muhammad the Prophet of Islam, as an Example of Client-Centered Spiritual Counseling

Abstract

Along with secularization, spiritual counseling and care services, which have attracted great attention especially in Western societies, have become increasingly widespread in Turkey as a new, outside-of-mosque religious service under the Presidency of Religious Affairs. The practice of client-oriented spiritual counselling in Turkey, considering Islamic practices, are not to be done systematically yet. In this article, which aims to help the development of such studies in our country and contribute to the formation of the relevant literature, a theoretical evaluation was made on the subject by using the documentation method based on the findings of the literature search. The purpose of this article is to examine the practices of Muhammad, the Prophet of Islam, which can be evaluated within the context of spiritual counseling, in terms of the psycho-theological aspects of the “client-oriented psychotherapy” components and to reveal the role of the spiritual counselor in Prophet Muhammed within the scope of the mentioned psychotherapy approach. While putting this role forward, special attention was paid not to adopt a purely psychologizing attitude. For such an approach may lead to a reductionist, unwanted result against the authority of the theological prophecy. First of all, in this article in which the descriptive definition of client-centered psychotherapy in humanistic psychology is made, Prophet Muhammad’s meetings with his companions were thematically analyzed. Considering the hadiths related to the subject in the main hadith works, the spiritual counseling practices of the Prophet Muhammad were having been reached in a psycho-theological context. In conclusion of the article, it has been determined that; i) the spiritual counseling of Prophet Muhammad examined in the context of client-oriented psychotherapy includes ‘sincerity, empathy and unconditional acceptance’ , which are forms of attitude and behavior that activate Rogers' personal resources; (ii) as a religious authority in the society, which he lived in, Prophet Muhammad, apart from theological issues, also had psycho-social discussions about daily life as 'prophet'; (iii) in his discussions about the practical life problems mentioned, he did spiritual counseling considering not only the theological references but also the psychological needs of the individual; (iv) and the counseling skill components of Rogers’ client-oriented psychotherapy approach were found to be thematic in the spiritual counseling practices carried out by Prophet Muhammad.

Keywords

Spiritual counseling and care, Prophet Muhammad, Islam, Client-oriented psychotherapy, Carl Rogers

References

• Aba, G. (2020). Empati kurabilmek [içinde] Sosyal Psikoloji. Ed. S. Güney. (ss. 388-389). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Yayınları.
• Aba, V. (2018). Bir model olarak manevi danışman Hz. Peygamber’in terapötik açıdan etki değeri: Hadis ilmi bağlamında psiko-teolojik analizler. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Uluslararası İslam ve Model İnsan Sempozyumu, 26-27 Nisan 2018, 598-603.
• Ağılkaya-Şahin, Z. (2016). Hristiyan gelenekte manevi bakımın teorik temelleri. Spiritual Psychology and Counselling, 1 (1), 43-74.
• Ağılkaya-Şahin, Z. (2017). Manevi bakım ve danışmanlık. İstanbul: Marmara Akademi Yayınları.
• Ağırman, C. (2006). İdeal bir davranış biçimi olarak empati ve hadislerde empati. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10 (2), 23-53.
• Akın, H. (2009). Sahîh-i buhârî muhtasarı- I. İstanbul: Beka Yayınevi.
• Altun, M. (2006). İslam eğitim geleneğinin temel kaynaklarında empatik yaklaşım. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Altuntaş, H. & Şahin, M. (2012). Kur’an-ı Kerim meali. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Arı, M. S. (2012). Üsame b. Zeyd. [içinde] Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (ss. 361-363). İstanbul: TDV Yayınları
• Arslan, İ. (2012). Sahâbenin olumsuz davranışları karşısında Hz. Peygamber’in tavrı. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 12 (3), 119-149.
• Aydemir, A. (1988). Peygamberlik Allah elçiliği. Diyanet İlmi Dergisi, 24 (1), 57-80.
• Aydın, G. (2016). Manevi destek bağlamında Hz. Peygamber’in hastalara yaklaşımı. Bilimname, 31 (2), 249-274.
• Ayten, A. (2013). Empati ve din. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Ayten, A. (2017). Manevi danışmanlık ve rehberlik. İstanbul: Dem Yayınları.
• Batar, Y. (2012). Empatik düşündürme yoluyla merhamet eğitimi – Kur’an ve Hz. Peygamber’in uygulamaları ışığında. Diyanet İlmi Dergi, 48 (1), 43-66.
• Baygeldi, M. R. (2018). Türkiye’de modern sorunlara dini bir çözüm olarak manevi danışmanlık uygulaması: Mevcut durum ve öneriler. Siyaset Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı, 234, 1-31.
• Baysal, Z. (2016). Hz. Peygamber’in sözsüz iletişimine dair hadislerin tahric ve değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Belen, F. Z. (2014). Manevi danışmanlıkta bibliyoterapi tekniği ve uygulaması. Doktora tezi, Ankara: Ankara Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Budak, S. (2009). Psikoloji sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• Bulut, A. (2018). Din eğitiminde rehberlik ve psikolojik danışmanlık. Ankara: DİB Yayınları.
• Canan, İ. (1993). Resûlüllahta “muhataba göre” ve “tedric” metodları. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11, 37-73.
• Canan, İ. (1993). Resûlüllahta “muhataba göre” ve “tedric” metodları. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12, 5-10.
• Carl Rogers’in hümanist psikolojisi (2019, 11 Ağustos). (https://aklinizikesfedin.com/carl-rogersin-humanist-psikolojisi/). (Erişim: Aralık 2019).
• Cebeci, S. (2016). Dini danışma ve rehberlik. İstanbul: DİB Yayınları.
• Cemalcılar, Z. (2012). İnsancıl yaklaşım [içinde] Psikoloji. Ed. Z. Cemalcılar. (ss. 12). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayınları.
• Certel, H. (2016). Hz. Peygamber’in aile danışmanlığı uygulamaları. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4 (36), 36-67.
• Çağrıcı, M. (2000). İsâr [içinde] Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi (ss. 490-491). İstanbul: TDV Yayınları.
• Danışan odaklı Rogeryan psikoterapi teorisi (2015, 11 Mayıs). (https://lunarpsikoterapi.com/yetiskin-bireysel-terapi/danisan-odakli-rogeryen-psikoterapi-teorisi-2040.html). (Erişim: Aralık 2019).
• Demircan, A. (2018). Tebliğ ve irşatta model olarak Hz. Peygamber. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Uluslararası İslam ve Model İnsan Sempozyumu, 26-27 Nisan 2018, 38-43.
• Dökmen, Ü. (1987). Empati kurma becerisi ile sosyometrik statü arasındaki ilişki. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 20 (1-2), 183-207.
• Dölek, A. (2002). Bazı hadislerin psikoterapi açısından yorumlanması. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2 (4), 21-38.
• Dölek, A. (2006). İnsan psikolojisini olumsuz yönde etkileyen bazı durumlar ve Hz. Peygamber’in tavrı. Usul dergisi, 6 (2), 101-114.
• Düzgüner, S. (2018). Nereden çıktı bu maneviyat: Manevi bakımın temellerine ilişkin kültürlerarası bir analiz [içinde] Manevi Danışmanlık ve Rehberlik I. Ed. A. Ayten, M. Koç ve N. Tınaz. (ss. 17-43). İstanbul: Dem Yayınları.
• Edimsel, K. (2020). Psikolojide tarihsel ve güncel akımlar [içinde] Çağdaş Psikoloji Akımları. Ed. K.Edimsel (ss. 18-19). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Yayınları.
• Erul, B. (2017). Hz. Peygamber (s.a.v) ve sahâbe örnekliğinde samimiyet. Somuncubaba Dergisi, 23 (198), 46-49.
• Eser, M. (2001). Hz. Peygamber döneminde beşeri yönüyle ashâbın konumu. Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Es-Sicistânî. (1990). Sünen-i ebû Dâvûd terceme ve şerhi. (Haz: N. Yeniel, H. Kayapınar ve N. Akdeniz). C. 10. İstanbul: Şamil Yayınevi.
• Gül, N. (2007). Kur’an’a ve hadislere göre Hz. Peygamber’in kişiliği. Yüksek Lisans Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gürcan, D. (2015). Birey farklılıklarına Rogers’in danışan odaklı terapisi ile yaklaşım: Vaka çalışması. Ayna Klinik Psikoloji Dergisi, 2 (1), 13-26.
• Hökelekli, H. (2013). Din psikolojisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Işık, M. (2011). Evrensel bir hadis denemesi “ben ve öteki”. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12 (1), 143-154.
• Jung, C.G (2017). Din ve arketip (Çev. K. Sevinç) [içinde] Psikolojik din kuramları. Ed. J. Forsyth. (Çev. Ed. M. Ulu). (ss. 96-102). Kayseri: Kimlik Yayınları.
• Kanger, F. (2015). Manevi rehberlikte proaktif bir yaklaşım olarak Hz. Muhammed’in (s.a.v) örnekliği. Sosyal Bilimler Dergisi, 3 (6-7), 79-103.
• Karakelle, S. (2014). Psikolojiye giriş. İstanbul: İstanbul Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Yayınları.
• Karaman, Z.B. (2019). Hz. Peygamber’e muamelat ile ilgili yöneltilen sorularda muhatap-cevap ilişkisi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kayaoğlu, A. (2011). Psikoterapi [içinde] Birey ve Davranış. Ed. S. Ünlü. (ss. 147-148). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Yayınları.
• Kelpetin, M. (2018). İnsani ilişkilerde model olarak Hz. Peygamber. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Uluslararası İslam ve Model İnsan Sempozyumu, 26-27 Nisan 2018, 53-58.
• Kişilik kuramları (2010, 31 Aralık). (http://kisilikkuramlari.blogspot.com/2010/12/makale-ozeti-carl-rogers-and-humanistic.html). (Erişim: Aralık 2019).
• Koç, M. (2005). Din psikolojisi araştırmalarında empatinin ampirik bilgi bakımından değeri üzerine kuramsal açıdan metodolojik bir bakış denemesi. Ekev Akademi Dergisi, 9 (22), 49-66.
• Koç, M. (2016). Manevi-(psikolojik) danışmanlık. Bursa: Emin Yayınları.
• Köse, F.B. (2018). Bir aile babası modeli olarak Hz. Peygamber. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Uluslararası İslam ve Model İnsan Sempozyumu, 26-27 Nisan 2018, 198-205.
• Kuzudişli, A. (2009). Rivayetlerin yapısal analizine giriş: İbn Sayyâd ile ilgili rivayetler üzerine bir yöntem uygulaması. Hadis Tetkikleri Dergisi, 7 (2), 85-128.
• Küçükaşçı, M. S. (2012). Vahşi b. harb [içinde] Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (ss. 450-451). İstanbul: TDV Yayınları.
• Macit, Y. (2003), Hz. Muhammed’in bazı iletişim ilkeleri. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16 (16), 271-303.
• Manevi danışman ulusal meslek standartı (2019, 25 Ekim). Resmi Gazete (sayı: 30929). Erişim adresi: (https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2019/10/20191025M1-2.htm).
• Merter, M. (2017). Dokuz yüz katlı insan. İstanbul: Kaknüs Yayıları.
• Na’îm, A. (1980). Sahîh-i Buhârî muhtasarı tecrîd-i sarîh tercemesi. C. 1., Ankara: DİB Yayınları.
• Na’îm, A. (1980). Sahîh-i Buhârî muhtasarı tecrîd-i sarîh tercemesi. C. 12., Ankara: DİB Yayınları.
• Necati, O. (2016). Hadis ve psikoloji (Çev: M. Işık). Ankara: Fecr Yayınları.
• Nevevi (2012). Riyâzü’s sâlihîn. (Çev: M.E. Özafşar ve B. Erul). C. 1-2-3., Ankara: DİB Yayınları.
• Özafşar, M.E., Ünal, İ. H., Ünal, Y., Erul, B., Martı, H., & Demir, M. (Eds.). (2014). Hadislerle islam: Hadislerin hadislerle yorumu. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Özdaş, B. (2018). Psikososyal açıdan Hz. Peygamber’in tebliğ metodu. Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özer, A. ve Öztürk, E. (2018). Carl Rogers’in danışan odaklı terapi yöntemi. (https://www.psikosentez.com/carl-rogers-in-danisan-odakli-terapi-yontemi). (Erişim: Aralık 2019).
• Öztoprak, M. (2014). Bireysel ve toplumsal meselelerde Hz. Peygamber’in problem çözme yöntemleri. On dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (37), 231-265.
• Rogers, C.R. (2019a). Kişi olmaya dair (Çev: A. Babacan). İstanbul: Okuyan Us Yayınları.
• Rogers, C.R. (2019b). Yarının insanı (Çev: F.C Dansuk). İstanbul: Okuyan Us Yayınları.
• Rûdânî. (2009). Büyük hadis külliyatı cem’u’l-fevâid (Çev: N. Erdoğan). C. 1., İstanbul: İz Yayınları.
• Sağlam, N. (2020). Duygusal zeka, [içinde] Sosyal Psikoloji. Ed. S. Güney. (ss. 376-397). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Yayınları.
• Sancaklı, S. (2006). Hz. Peygamber’in erdemli insan yetiştirme bağlamında isar (diğergamlık) kavramına verdiği önem. Tasavvuf: İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 7 (17), 29-56.
• Sert Ağır, M. (2010). Çağdaş psikoloji akımları. (ss. 233-255). İstanbul: İstanbul Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Yayınları.
• Söyler, F. (2010). Hadislerde özür kavramı ve Hz. Peygamber’in özürlülere yaklaşımı. Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş: Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Söylev, Ö.F (2017). Dini danışma ve rehberliğin teolojik temellerine islamî yaklaşım. Diyanet İlmi Dergi, 53 (2), 75-100.
• Şahin, Z. (2017). Manevi bakım ve danışmanlık. İstanbul: Marmara Akademi Yayınları.
• Şeker, N. (2011). Sözlü iletişimde nebevi metot Hz. Muhammed’in (a.s) konuşma üslubu ve adabı. Toplum Bilimleri Dergisi, 5 (10), 111-128.
• Toker, İ. (2011). Sosyolojik bakış açılarından peygamberlik. Journal Of Islamic Research, 4 (2), 28-38.
• Topses, G. (2012). Davranışçı ve varoluşçu hümanist psikoloji kuramlarının ayırtedici ve örtüşen nitelikleri. International Journal of New Trends in Arts, Sports & Science Education, 1 (3), 67-75.
• Tuna, Y. (2011). Kişilik [içinde] Birey ve Davranış. Ed. S. Ünlü. (ss. 79). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Yayınları.
• Turan, Y. ve Gündoğdu, Y.B. (2018). Kişilik gelişiminde model insan ve üstlendiği roller. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Uluslararası İslam ve Model İnsan Sempozyumu, 26-27 Nisan 2018, s. 593-604.
• Ürkmez,A. (2012). Peygamberim diyor ki. İstanbul: İz Yayıncılık.
• www.tdk.gov.tr, “Empati”, (Erişim Aralık 2019).
• www.tdk.gov.tr, “Samimiyet”, (Erişim: Aralık 2019).
• Yağcı, H. (2017). Hz. Peygamber’in insanları etkileyen davranış modelleri. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5 (1), 1-23.
• Yatkın, N. (2006). Bedeviler ve hadislerin vürudundaki yeri, EKEV Akademi Dergisi, 10 (27), 105-122.
• Yavuz, Y. Ş. (2007). Peygamber [içinde] Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (ss. 257-262). İstanbul: TDV Yayınları.
• Yıldırım, A. (2018). Rol model şahsiyet olarak Hz. Peygamber’in (s.a.v) örnekliği. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Uluslararası İslam ve Model İnsan Sempozyumu, 26-27 Nisan 2018, 545-553.
• Yılmaz, Y. (2000). Müslümanların Hz. Peygamber’e itirazları. Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yurduseven, R. (2018). Hz. Peygamber’in hadislerinde empati. Yüksek Lisans Tezi. Çorum: Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.