Kriz Manevi Danışmanlığı Bağlamında Dinsel Temelli Müdahale Yaklaşımları: Teorik ve Pratik Bir İnceleme

Year 2025, Issue: 11, 119 - 150, 30.06.2025

Zeynep Karlık

https://doi.org/10.56432/tmdrd.1678855

Abstract

Bu makalenin amacı, manevi danışmanlık ve rehberlikte kriz durumuyla karşılaşan danışana uygulanabilecek dinî temelli teorik ve pratik yaklaşımlar önermektir. Ayrıca dinî inanca sahip olmayan danışanlarda maneviyat temelli uygulanabilecek metotları belirlemektir. Bu metotlarla amaçlanan danışanın bilinçaltı ve bilinç unsurlarını birleştirerek aşkınlık işlevini gerçekleştirmesidir. Bu bağlamda makale (a) travmatik krizlerden (i) doğal felaketler, (ii) maddi kayıplar, (iii) hastalık ve sakatlık durumları, (iv) boşanma ve (v) ölüm ile (b) gelişimsel krizlerden (i) evlenme, (ii) çocuk sahibi olma ve (iii) emeklilik durumlarıyla karşılaşan danışanlara aşkınlık işlevini sağlayacak İslam dini temelli hangi yaklaşımların uygulanabileceği sorusuna yanıt aramaktadır. Bilişsel ve davranışçı kuram temelli bu metotlara Kur’ân-ı Kerim ve sünnette uygulanmış yaklaşımlardan; dua, sabır, zikir, tefekkür, ibadet, sponsorluk ve doğa maneviyatı olarak dinî temelli uygulamalar örnek verilebilir. Kriz durumlarıyla birlikte günlük bilinç üzerine çıkan zihin ve ruh belirli bir gerginliğe ulaşmakta ve Tanrı’ya yönelme ihtiyacı oluşmaktadır. Danışan dua tekniğiyle bilinçaltındaki olumsuzluklarla yüzleşmekte, sabır tekniğiyle öz benliğini kontrol etmektedir. İslam dininin kutsal kitabı Kur’ân-ı Kerim’de kriz durumlarında Allah’ın isim ve sıfatlarına yönelerek dua etme yönteminin uygulandığı görülmektedir. Hadislerde uygulanan metotlar arasında sorunların bireysel olarak ele alınması, koruyucu rehberlik yaklaşımı, düzeltici rehberlik, eğitsel rehberlik, gönüllülüğe dayalı rehberlik ile empati ve ikna yaklaşımı sayılabilir. Dini inancı olmayan bireyler için logoterapi, kabul ve kararlılık terapisi (act), hümanist terapi, Gestalt terapi ve öyküsel terapi ve rüya uygulamalarına maneviyat entegre edilerek uygulanabilmektedir. Maneviyat entegre edilmiş psikoterapilerde temel amaç danışanın yaşamda anlam bulmasını sağlamaktır. Buna ek olarak danışanın psikolojik esnekliğe kavuşması, büyüme sürecini serbest bırakması, öz-sevgiyi arttırması, zıt kutuptaki kişilik özelliklerinin birleştirilmesi ve öykülerle yaşamına yön vermesi sağlanabilir. Özet olarak danışanlara kriz durumlarında bireysel ihtiyaçları göz önünde bulundurularak farklı uygulamalar yapılması gerekmektedir. Bundan dolayı literatür taramasına dayanan tanıtma (deskriptif) türünde bir derleme niteliğindeki bu makalede, kriz durumlarında danışanlara uygulanabilecek alternatif dinî temelli teorik ve pratik yaklaşımlar incelenmiştir. Sonuç olarak makalede, kriz durumlarında yaşamda anlam bulmak isteyen danışanlara inandığı değerler çerçevesinde çözüm sunacak, aşkınlık işleviyle oluşturulabilecek teorik ve pratik yaklaşımların belirlenmesi amaçlanmıştır.

Keywords

Manevi danışmanlık ve rehberlik , Kriz manevi danışmanlığı , Dini uygulamalar , Manevi yönelimli psikoterapi , Maneviyat

Religious-Based Intervention Approaches in the Context of Crisis Spiritual Counseling: A Theoretical and Practical Review

Abstract

The purpose of this article is to propose religious-based theoretical and practical approaches that can be applied to clients experiencing crises within the context of spiritual counseling and guidance. Additionally, it aims to identify spirituality-oriented methods that may be suitable for clients who do not adhere to a specific religious belief. These approac-hes are designed to help individuals activate the transcendent function by integrating subconscious and conscious elements. In this context, the article seeks to to explore which Islamic-based approaches can be effectively used with clients facing (a) traumatic crises, including (i) natural disasters, (ii) financial losses, (iii) illness and disability, (iv) divorce and (v) death; and (b) developmental crises such as (i) marriage, (ii) parenthood, and (iii) retirement. Drawing from cognitive and behavioral theory, the article presents religious-based practices including prayer, patience, dhikr (remembrance of God), contemplation, worship, charitable giving, and nature spirituality as therapeutic tools. During times of crisis, individuals often experience heightened psychological tension and an increased inclination to turn toward the divine. Prayer, for instance, facilitates confrontation with subconscious distress, while the practice of patience supports the regulation of the true self. In the Qur'an, praying through invoking the names and attributes of Allah is presented as a common spiritual response to crisis. Similarly, the hadith literature offers a range of intervention strategies, such as individualized support, protective guidance, corrective and educational direction, volunteer-based assistance, and approaches grounded in empathy and persuasion. For clients without religious beliefs, spiritual elements can be integrated into secular therapeutic models such as logotherapy, acceptance and commitment therapy (ACT), humanistic therapy, Gestalt therapy, narrative therapy, and dream work. These methods focus on facilitating existential meaning, psychological flexibility, self-acceptance, personal growth, and the integration of opposing personality traits. Narrative techniques, in particular, empower clients to reinterpret their life stories and find new directions rooted in personal values. In summary, crisis intervention should be tailored to individual needs, taking into account each client’s belief system, worldview, and spiritual orientation. This article, based on a descriptive literature review, examines alternative religious-based theoretical and practical approaches that may support individuals during times of crisis. Ultimately, it argues that the function of transcendence can be a key resource for individuals seeking meaning and psychological resilience amid life’s challenges, particularly when interventions are aligned with their spiritual or ethical values.

Keywords

Spiritual counseling and care , Crisis spiritual counseling , Religious practices , Spiritually oriented psychotherapy , Spirituality

References

• Akgün, İ. (2013). Kur’an perspektifinde tefekkür ve vasıtaları. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1, 55-80.
• Altaş, N. (2000). Dini danışmanlığın teorik temelleri. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XLI, 327-350.
• Ansari, B. (2011). The foundations of pastoral care in Islam: Reviving the pastoral voice in Islamic prison chaplaincy (Yüksek Lisans Tezi). Hartfod Seminary.
• Armstrong, K. (2017). Tanrı’nın tarihi: İslam, Hristiyanlık ve Yahudiliğin 4000 yıllık tarihi. İstanbul: Pegasus Yayınları.
• Arroisi, J. & Syamil, A. H. (2025). Al-Ghazali's dhikr theory: An analysis of the treatment of psychological problems in Islam. al-Afkar, Journal for Islamic Studies, 8(1), 728-746.
• Arslan, S., Tutkun, Ö. F., Demirtaş, Z., & Duygu G. (2024). Bloom orijinal bilişsel alan sınıflaması ile yenilenmiş sınıflamanın karşılaştırılması. The Journal of Academic Social Science, 10(10), 350-359.
• Avcı, H. (2023). Maneviyat yönelimli aile danışmanlığı bağlamında Rûm sûresi 21. âyet üzerine bir değerlendirme. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 7(3), 560-576.
• Aydın, G. (2015). Hadislerde hastalara yönelik manevi destekler (Doktora Tezi). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Aydın, G. (2019). Ayet ve hadisler ışığında hastalara manevi destek. Kay-seri: Kimlik Yayınları.
• Ayten, A. (2015). Tanrı’ya sığınmak: Dini başa çıkma üzerine psiko-sosyal bir araştırma. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Baş, S. (2017). Manevi danışmanlıkta duanın bir destekleme metodu olarak kullanımı. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 52(52), 161-198.
• Bilgin, M. (2023). Özel eğitim gereksinimli çocuğu olan ebeveynlerin yaşama anlam verme düzeylerinin, manevi iyi oluş ve sabır düzeyleri açısından incelenmesi (Yüksek Lisans Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Bonab, B. G., & Koohsar, A. A. H. (2011). Reliance on God as a core construct of Islamic psychology. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 30, 216-220.
• Brilianti, N. I., Kurniyawan, E. H., Deviantony, F. & Kusumanin-gish, A. (2024). The application of dhikr spiritual therapy to reduce signs of risk of violent behavior in the mawar room at Dr. Radjiman Wediodiningrat Hospital. Health and Technology Journal, 2(5), 440-444.
• Bulkeley, K. (2008). Dreaming in the world’s religions: A comparative his-tory. New York: NYU Press.
• Campbell, A. V. (1986). Rediscovering pastoral care. Lonton: Darton, Longman & Todd.
• Certel, H. (2016). Hz. Peygamberin aile danışmanlığı uygulamaları. Asos Journal: The Journal of Academic Social Science, 4(36), 36-67.
• Cilacı, O. (1994). Dua. [içinde] TDV İslâm Ansiklopedisi-9. (ss. 529-530). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çakmak, F. (2015). Değerler krizi: Dönüşen maneviyat ve çevre bilinci. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(1), 44-52.
• Çamur, F. Y. (2020). Dini danışmanlıkta danışan danışman ilişkisi hadisler çerçevesinde teolojik bir bakış. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19(2), 647-678.
• Daş, C. (2017). Gestalt yaklaşımı: Bütünleşmek ve büyümek. Ankara: Altınordu Yayınları.
• Demir, Ö., & Osmanoğlu, D. E. (2013). Lise öğrencilerinin düşünme stillerinin çeşitli değişkenler acısından incelenmesi. Eğitim Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 3(1), 165-184.
• Dölek, A. (2002). Bazı hadislerin psikoterapi açısından yorumlanması. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2(1), 21-38.
• Düzgüner, S. (2016). Nereden çıktı bu maneviyat: Manevi bakımın temellerine ilişkin kültürlerarası bir analiz. [içinde] Manevi Danışmanlık ve Rehberlik. ed. A. Ayten, M. Koç, & N. Tınaz. İstanbul: Değerler Eğitim Merkezi Yayınları.
• Düzgüner, S. (2021). Maneviyat algısı ve yansımaları. İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• Ekşi, H. (2020). Manevi yönelimli psikolojik danışma. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• el-Acluni, İ. b M. (2019). Keşfü’l hafa-2. (çev. M. Genç). İstanbul: Beka Yayınları.
• El-Cevziyye, İ. K. (2017). Medaricu’s salikin: Kur’ani tasavvufun esasları (çev. Y. A. Bebek, M. Tan, A. Durusoy, A. Ataç, M. Deniz, & M. Öz-şenel). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Ercik, H. (2018). Teizm-ateizm gerilimi: Postmodern durumlar ve problemler. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9(21), 687-708.
• Erkaya, M. E. (2017). Hâlidiyye tasavvuf geleneğinde mürid-mürşid ilişkileri. e-Şarkiyat: İlmî Araştırmalar Dergisi, 9(18), 839-861.
• es-Sülemî, E. A. (1969). Tabakâtu’s-sûfiyye. Kahire: Mektebetü’l -Hancî.
• Fitzpatrick, F. J. (1981). The onus of proof in arguments about the problem of evil. Religious Studies, 17(1), 19-38.
• Fowler, J. W. (1981). Stages of faith: The psychology of human development and the quest for meaning. New York: Harper Row.
• Frankl, V. E. (1958). The will to meaning. Journal of Pastoral Care, 12, 82-88.
• Fromm, E. (1990). Sevginin ve şiddetin kaynağı (çev. Y. Salman & N. İçmen). İstanbul: Payel Yayınları.
• Fromm, E. (1993). Sahip olmak ya da olmak (çev. A. Arıtan). Ankara: Say Yayınları.
• Gazzâlî, İ. (1992). İhyâu ulûmi’d-dîn-1. Kahire: Dârü’l-Hadîs.
• Gerard, A. (1799). Pastoral care. London: Printed for T. Cadell Jun. and W. Davies.
• Gottlieb, R. S. (2011). Dark green religion: Nature spirituality and the planetary future. Worldviews: Global Religions, Culture & Ecology, 15(1), 120-122.
• Harris, R. (2017). Kabul ve kararlılık terapisi: ACT’yi kolay öğrenmek, il-keler ve ötesi için hızlı bir başlangıç (çev. H. T. Karatepe & K. F. Yavuz). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Hayta, A. (2000). U.Ü. ilahiyat fakültesi öğrencilerinin ibadet ve ruh sağlığı (psiko-sosyal uyum) ilişkisi üzerine bir inceleme. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9(1), 486-506.
• Herzog, T. (2003). Assessing the restorative components of envi-ronments. Journal of Environmental Psychology, 23(2), 159-170.
• Hill, P. C., Pargament, K. ı., Hood Jr, R. W., McCullough, M. E., Swyers, J. P., Larson, D. B., & Zinnbauer, B. J. (2015). Din ve maneviyatı kavramlaştırma: Birleşme ve ayrılma noktaları (çev. N. Kimter). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3, 85-118.
• Horozcu, Ü. (2010). Tecrübî araştırmalar ışığında dindarlık ve maneviyat ile ruhsal ve bedensel sağlık arasındaki ilişki. Milel ve Nihal, 7(1), 209-240.
• Indriani, T., Jarkawi, J., & Ridhani, A. R. (2024). Dhikr therapy: Overcoming life anxiety with Islamic counseling based on QS ar-Ra’d verse 28. Al-Hayat: Journal of Islamic Education, 8(2), 562-571.
• Izutsu, T. (2012). Kur’an’da Tanrı ve insan (çev. M. K. Atalar). İstanbul: Pınar Yayınları.
• İbn Manzur, C. M. b. M. (1991). Lisanu’l-Arab-3. Beyrut: Daru Sadr.
• Jacobi, J. (1946). The psychology of Carl Gustav. Londra: Yale University Press.
• Jalalzai, S. (2016). Translating Islamic authority: Chaplaincy and Muslim leadership education in north American protestant seminaries (Doktora Tezi). New York: Columbia University.
• Jasmadi, & Muslimah, L. (2016). Hubungan kualitas dzikir dengan kebahagiaan pada mahasiswa aktivis dakwah kampus (ADK) Unsyiah. Jurnal Psikoislamedia, 1(1).
• Jung, C. G. (1970). The structure and dynamics of the psyche (çev. G. Adler & R. F. C. Hull). New Jersey: Princeton University Press.
• Kanger, F. (2015). Manevi rehberlikte proaktif bir yaklaşım olarak Hz. Muhammed’in (sav) örnekliği. Çekmece İZÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 3(6-7), 79-103.
• Kaplan, H., Sevinç, K., & İşbilen, N. (2020). Doğal afetleri anlamlandırma ve başa çıkma: Covid-19 salgını üzerine bir araştırma. Turkish Studies, 15(4), 509-598.
• Kaplan, R. (2001). The nature of the view from home: Psychological benefits. 33, 507-542.
• Karaca, F. (2018). Günümüzde dinî tefekkürün yüzleştiği temel problemler. Diyanet İlmi Dergi, 54(4), 107-116.
• Karagöz, F. B. (2022). Ergenlerin öz anlayış düzeyleri ile sabır ve öznel iyi oluşları arasındaki ilişkinin incelenmesi (Yüksek Lisans Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Kasapoğlu, A. (2014). Kur’an’da bir dinî tecrübe olarak Allah’tan yardım dileme ve O’na muhtaçlık “istiâne” “istiğâse” ve “fakr İlâ’llâh”. İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5(2), 81-127.
• Kasapoğlu, F. (2017). Terapötik süreçte maneviyatın değerlendirilmesi. [içinde] Psikoterapi ve psikolojik danışmada maneviyat: Kuramlar ve uygulamalar. ed. H. Ekşi. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Kılınç, A. (2007). Probleme dayalı öğrenme. Kastamonu Education Journal, 15(2), 561-578.
• Kılınçer, H. (2017). Manevi danışmanlık ve rehberlik (mdr) üzerine: Psikoloji, ilahiyat ve tıp alanlarında maneviyat ve mdr algısı. [içinde] Manevi danışmanlık ve rehberlik: Teori ve uygulama alanları (ss. 19-60). ed. A. Ayten. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları.
• Kısa, C. (2004). Carl Gustav Jung’da din ve bireyselleşme süreci (Yüksek Lisans Tezi). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Koç, Y. (2020). Danışan merkezli manevi danışmanlık örneği olarak İslam peygamberi Hz. Muhammed’in uygulamaları. Türk Manevi Danışmanlık ve Rehberlik Dergisi, 2, 159-200.
• Köse, S. (2016). Genetiğiyle oynanmış kavramlar ve aile medeniyetinin sonu. Konya: Mehir Vakfı Yayınları.
• Kugler, P. (2001). Modernizmden postmodernizme: Rüyaların derinlik psikolojisi için göndermeler. [içinde] Bir Bilim olarak Psikiyatri. ed. E. Göka & K. Sayar. (ss. 179-190). İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Kula, M. N. (2020). Manevi danışmanlık açısından Fatiha suresinin psikolojik analizi. Türk Manevi Danışmanlık ve Rehberlik Dergisi, 2, 135-158.
• Kula, M. N. (2022). Manevi danışmanlık açısından Duha suresinin psikolojik analizi. Türk Manevi Danışmanlık ve Rehberlik Dergisi, 5, 9-25.
• Kula, M. N. (2023). Manevi danışmanlık açısından Asr Suresi’nin psikolojik analizi. Türk Manevi Danışmanlık ve Rehberlik Dergisi, 7, 51-64.
• Kübler-Ross, E. (1969). On death and dying. New York: Scribner.
• Latner, J. (1973). The gestalt therapy book: A holistic guide to the theory, Principles, and techniques of Gestalt therapy developed by Frederick S. Perls and others. US: The Gestalt Journal Press.
• Lestari, P. D. (2020). Bimbingan konseling İslam dengan terapi dzikir untuk menangani maladjusment seorang menantu yang mendapat tuntutan dari ibu mertua di desa Durungbedug Candi Sidoarjo. (Yüksek Lisans Tezi) Jawa Timur: Universitas Islam Negeri Sunan Ampel Surabaya
• McDonald, M., Wearing, S. L., & Ponting, J. (2009). The nature of peak experience in wilderness. The Humanistic Psychologist, 37(4), 370-385.
• McVeigh, A. K. (2016). Spirituality in practice: An exploration into narra-tive practitioners’ approaches to addressing spirituality in counselling practices (Yüksek Lisans Tezi). Auckland: Unitec Institute of Technology.
• Mulyadi, N., Sirait, S., & Subur, S. (2023). Soulful balance: Unleas-hing the potential of dhikr in nurturing counselor wellness and effecti-veness. International Journal of Scientific Research and Management, 12(8), 119-129.
• Nabila, N. I., Hadi Kurniyawan, E., Deviantony, F., & Kusumaningsih, A. (2024). The application of dhikr spiritual therapy to reduce signs of risk of violent behavior in the mawar room at Dr. Radjiman Wedio-diningrat Hospital. Health and Technology Journal, 2(5), 440-444.
• Naor, L., & Mayseless, O. (2017). How personal transformation oc-curs following a single peak experience in nature: A phenomenological account. Journal of Humanistic Psychology, 60(1), 1-24.
• Naor, L., & Mayseless, O. (2020). The therapeutic value of experiencing spirituality in nature. Spirituality in Clinical Practice, 7(2), 114-133.
• Necmeddîn-i Kübrâ, Ş. (2000). Tasavvufi hayat (çev. M. Kara). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ok, Ü. (2007). İnanç psikolojisi. Ankara: Birleşik Dağıtım Kitabevi.
• Ok, Ü. (2008). İnanç bakım ve danışmanlığı: Bir model geliştirme denemesi-II, 550-574.
• Öngören, R. (2013). Zikir. [içinde] TDV İslam Ansiklopedisi-44. (ss. 409-412). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özdoğan, Ö. (2006). İnsanı anlamaya yönelik bir yaklaşım: Pastoral psikoloji. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 47(2).
• Pargament, K. I., Ensing, D. S., Falgout, K., Olsen, H., Reilly, B., Haitsma, K. V., & Warren, R. (1990). God help me-(I): Religious coping efforts as predictors of the outcomes to significant negative life events. American Journal of Community Psychology, 18(6), 793-824.
• Sayar, K. (2016). Sufi psikolojisi. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Schimmel, A. (2001). İslam’ ın mistik boyutları (çev. E. Kocabıyık). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Schimmel, A. (2005). Halifenin rüyaları islamda rüya ve rüya tabiri (çev. T. Erkmen). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Schuon, F. (2018). Tasavvuf kabuk ve öz. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Serrac, E. N. A. b. A. (2009). El-Lüma. Kahire: Mektebetü’s-Sekafeti’d-Diniyye.
• Shah, A. A. (2005). Psychotherapy in vacuum or reality: Secular or Islamic psychotherapy. Pakistan Journal of Social and Clinical Psychology, 3(1-2), 1-18.
• Sinanoğlu, M. (1999). İbadet. [içinde] TDV İslam Ansiklopedisi-19. (ss. 233-235). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Smith, M. (2003). Ways of faith: A handbook of adult faith development. North of England Institute for Christian Education.
• Soğucak, M. A. (2024). Hadisler bağlamında manevi danışmanlık ve rehberlik (Yüksek Lisans Tezi). Denizli: Pamukkale Üniversitesi.
• Şirin, T. (2013). Bilişsel davranışçı psikoterapi yaklaşımıyla bütünleştirilmiş dini danışmanlık modeli (Doktora Tezi). Sakarya: Sakarya Üniversitesi.
• Şirin, T. (2018). Manevi danışmanlıkta ihsan modeli. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Tarsin, A. M. (2012). Commanding good & forbidding evil—Islamic chap-laincy through the prophetic model of pastoral care (Yüksek Lisans Tezi). Hart-ford: Hartford Seminary.
• Testoni, I., Visintin, E. P., Capozza, D., Carlucci, M. C., & Shams, M. (2016). The implicit image of God: God as reality and psychological well-being. Journal for the Scientific Study of Religion, 55(1), 174-184.
• Thorne, B. (2012). Counselling and spiritual accompaniment: Bridging faith and person-centred therapy. New-Jersey: Wiley-Blackwell.
• Topçu, N. (2013). Var olmak. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ürkmez, A. (2017). Nebevî sünnette manevi danışma ve rehberlik: Abdullah b. Amr’ın “ibadet hayatı” görüşmesi. Diyanet İlmî Dergi, 12(3), 11-23.
• Vieten, C., Scammell, S., Pilato, R., Ammondson, I., Pargament, K. I., & Lukoff, D. (2013). Spiritual and religious competencies for psychologists. Psychology of Religion and Spirituality, 5(3), 129-144.
• White, M., & Epston, D. (1990). Narrative means to therapeutic ends. New York: W. W. Norton & Company.
• Yapıcı, A. (2016). Müslüman Türk kültüründe inanç gelişimi: Bir model denemesi. DEUİFD Din Piskolojisi Özel Sayısı, 83-113.
• Yavuz, K. (1987). Psikanalizde ilk dini gelişmelerin değeri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi.
• Yavuz, T. (2020). Hemodiyaliz hastalarında sabır ve yaşam memnuniyeti ilişkisi (Yüksek Lisans Tezi). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.
• Yıldızoğlu, Ş. (2024). Ebru sanatıyla meşgul olan bireylerde sabır ve din-darlık ilişkisi (Yüksek Lisans Tezi). Afyon: Kocatepe Üniversitesi.