Sağlık İletişiminde Etik ve Aydınlatılmış Onam

Year 2025, Volume: 2 Issue: 1, 52 - 81, 29.06.2025

Hilal Akman Dömbekci , Kübra Karabulut Meral

Abstract

Bu çalışmanın amacı, sağlık iletişiminde etik ilkeler ve aydınlatılmış onam kavramlarına yönelik kavramsal bir değerlendirme yapmaktır. Aynı zamanda bu çalışma, söz konusu alanlarda araştırma yapacak araştırmacılar için kavramsal bir çerçeve sunarak literatüre katkı sağlamayı amaçlamaktadır. Etik, sağlık hizmetlerinde güvene dayalı ilişkiyi şekillendiren temel ilkelerden biridir ve aydınlatılmış onam, bu ilkelerin hasta-hekim iletişimindeki somut yansımalarından biridir. Aydınlatılmış onam, hastaların kendi sağlıklarına ilişkin karar süreçlerine katılımını sağlayan önemli bir etik ve iletişimsel unsurdur. Çalışmada, etik ilkelerin sağlık iletişimindeki yeri, aydınlatılmış onam sürecinin taşıdığı etik sorumluluklar, hasta ve sağlık çalışanı arasındaki iletişime etkileri ile uygulamada karşılaşılan temel sorunlar ele alınmıştır. Literatür incelemesi, sağlık profesyonellerinin etik farkındalığının artırılmasının ve etkili iletişim becerilerinin geliştirilmesinin, hasta haklarının korunması ve kaliteli sağlık hizmeti sunumu açısından belirleyici rol oynadığını göstermektedir.

Keywords

Aydınlatılmış Onam, Etik, Sağlık İletişimi

Ethics and Informed Consent in Health Communication

Abstract

The aim of this study is to make a conceptual evaluation of the concepts of ethical principles and informed consent in health communication. At the same time, this study aims to contribute to the literature by providing a conceptual framework for researchers who will conduct research in these areas. Ethics is one of the basic principles that shape the trust-based relationship in health services, and informed consent is one of the concrete reflections of these principles in patient-physician communication. Informed consent is an important ethical and communicative element that enables patients to participate in decision-making processes regarding their own health. In this study, the place of ethical principles in health communication, the ethical responsibilities of the informed consent process, its effects on the communication between patients and health professionals and the main problems encountered in practice are discussed. The literature review shows that increasing the ethical awareness of healthcare professionals and developing effective communication skills play a decisive role in protecting patient rights and providing quality healthcare services.

Keywords

Informed Consent, Ethics, Health Communication

References

• Akgün, M. (2012). Hastanede yatan yaşlı hastalarda iletişim güçlükleri ve sağlık çalışanlarının yaklaşımı. Hemşirelikte Eğitim ve Araştırma Dergisi, 9(2), 51-56.
• Akın, L. (2020). Sağlık iletişiminde eşitlik ve adalet. Sağlık ve İletişim Dergisi, 3(2), 120-135.
• Akıncı, N. (2019). Cerrahi hemşireliğinde etik ilkeler. Social Sciences Studies Journal, 5(29), 272-277. https://doi.org/10.26449/sssj.1225
• Akpınar, A., & Demir, M. (2013). Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi'nde Lisans Düzeyinde Etik Eğitimi. 8. Türkiye Biyoetik Derneği Sağlık Bilimlerinde Etik Eğitimi Sempozyumu, Ankara, Türkiye, 1-3 Kasım 2013.
• Akyurt, N. (2009). Sağlıkta iletişim ve Marmara Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu öğrencilerinin iletişim becerileri. Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, 4(11), 15-33.
• Alan, S. (2005). Sağlıkta iletişim becerileri. Ankara: Palme Yayıncılık.
• Altınışık, S. (2024). Dijital onam ve hukuki boyutları. Tıp Etiği Dergisi, 31(2), 145–153.
• Appiah, K. A. (2006). Cosmopolitanism: Ethics in a world of strangers. W. W. Norton & Company.
• Atıcı, E., & Kafa, S. (2022). Klinik araştırmaların denetlenmesi ve aydınlatılmış onam. In S. Gülbüz & G. A. Akşit Dudaklı (Eds.), Aydınlatılmış Onam 2022 (ss. 5–26). İstanbul: Maltepe Üniversitesi Yayınları.
• Avcı, E. (2007). Hemşirelikte etik karar verme. Hemşirelikte Araştırma Dergisi, 5(2), 112-118.
• Avci, K. (2007). Pediatri alanında hemşirelerin etik sorunların çözümüne yönelik yaklaşımlarının incelenmesi. (Yüksek lisans tezi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü).
• Aydın, E. (2001). Tıp etiğine giriş. Pegem A Yayıncılık.
• Aydın, E. (2005). Tarihsel ve güncel yönden tıp etiği. Erdem, 15(44), 83-102.
• Aydın, E. (2013). Tıp etiğinde hasta özerkliğine saygı ilkesi. Erciyes Tıp Dergisi, 25(2), 92–97.
• Bayık, A. (2000). Hasta hakları, etik ve hemşirelik. Ege Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi, 16(1), 57-72.
• Beauchamp, T. L., & Childress, J. F. (2013). Principles of Biomedical Ethics (7th ed.). Oxford University Press.
• Beauchamp, T. L., & Childress, J. F. (2019). Principles of Biomedical Ethics (8. baskı). Oxford University Press.
• Belmont Raporu. (1979). Ethical principles and guidelines for the protection of human subjects of research. The National Commission for the Protection of Human Subjects of Biomedical and Behavioral Research.
• Berry, D. (2019). Health communication: Theory and practice (2nd ed.). Open University Press. ISBN: 9780335261801
• Betancourt, J. R., Green, A. R., & Carrillo, J. E. (2005). Cultural competence in health care: Emerging frameworks and practical approaches. Field Report, 3, 1-42.
• Bilgin, R., & Diğer, H. (2020). Hastanede yatan bireylerin, hasta hakları ve sorumlulukları konusundaki bilgi düzeyleri: Tokat ilindeki bir devlet hastanesi örneği. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 30(1), 307-327.
• Bilir, N. (2021). COVID-19 pandemisi ve sağlık iletişiminde etik sorunlar. Türk Tabipler Birliği Yayınları, 15(2), 45-50.
• Bucchi, M., & Trench, B. (2021). Handbook of public communication of science and technology (3rd ed.). Routledge.
• Cengiz, E. (1998). Törebilimde değer ve ölçüt sorunu. Doğu Batı Düşünce Dergisi: Etik, Yıl: 1, Sayı: 14, Ağustos‐Eylül‐Ekim, 32.
• Çalım, G. A., & Elmas, S. (2023). Hemşirelik uygulamalarında aydınlatılmış onam. Akdeniz Hemşirelik Dergisi, 2(2), 65-72.
• Çetin, C., Kurban, P., & Bilici, N. M. (2016). Sağlık kurumlarında sağlıklı iletişim: Bilgisayar operatörleri, güvenlik görevlileri ve yönlendirme çalışanları örneklemi. Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi, 19(4), 503-510.
• Çobanoğlu, N. (2007). Tıp etiği. İlke Yayınevi.
• Çobanoğlu, N. (2009). Kurumsal ve uygulamalı tıp etiği. Eflatun Yayınevi.
• Cooper, J. (2006). Supporting Patient Autonomy: The Importance of Clinician–Patient Relationships. Journal of General Internal Medicine, 25(2), 289–293.
• Council of Europe. (1997). Convention for the Protection of Human Rights and Dignity of the Human Being with regard to the Application of Biology and Medicine (Oviedo Convention). Açıklayıcı Rapor ile birlikte. Strasbourg: Avrupa Konseyi
• Childress, J. F., & Childress, M. D. (2020). What does the evolution from informed consent to shared decision-making teach us about authority in health care? AMA Journal of Ethics, 22(5), E423–E429. https://doi.org/10.1001/amajethics.2020.423
• Day, L. A. (2006). Ethics in media communications: Cases and controversies (5th ed.). Thomson Wadsworth.
• Demirhan, E. (2017). Sağlık hizmetlerinde etik ilkeler ve uygulamalar. İstanbul: Beta Yayınları.
• Devito, J. A. (2019). The interpersonal communication book (14th ed.). Pearson.
• Dicle Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi. (2025, Haziran). Hasta bilgilendirme ve onam formu. Erişim Tarihi: 10.06.2025 https://studylibtr.com/doc/1678333/hasta-bilgilendirme-ve-onam-formu-dicle-%C3%BCniversitesi
• Dinç, L., & Kaya, H. (2012). Hemşirelikte mahremiyet. Florence Nightingale Hemşirelik Dergisi, 20(1), 1–9.
• Dönmez, A., Yeyğel, Ç., & Kılınç, D. (2022). Sağlık hizmet uygulamalarında etik karar verme süreci. IZTU Journal of Medical and Health Sciences, 1(2), 65-74.
• Duran, S. (2007). Türkiye Cumhuriyeti sağlık mevzuatının aydınlatılmış onam açısından değerlendirilmesi. (Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü). ProQuest Dissertations & Theses Global.
• du Pré, A. (2021). Communicating about health: Current issues and perspectives (6th ed.). Oxford University Press.
• Edelstein, L. (1943). The Hippocratic oath: Text, translation and interpretation.
• Ehlen, J. K. (1998). Ethics and decision making in healthcare. Journal of Healthcare Management, 43(3), 219-221.
• Eltan, C. (2013). Etik, iş etiği ve sağlık hizmetlerinde etik: Çivril Devlet Hastanesi sağlık personelinde iş etiği algısı. (Yüksek lisans tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü).
• Emanuel, E. J., Persad, G., & Upshur, R. (2020). Fair allocation of scarce medical resources in the time of COVID-19. The New England Journal of Medicine, 382(21), 2049-2055. https://doi.org/10.1056/NEJMsb2005114
• Erdemir, A. D. (2012). Kültürel değerlerin sağlık iletişimine etkisi. Tıp Etiği ve İletişim Dergisi, 10(3), 50-62.
• Erdemir, A. D., Örs, Y., Elçioğlu, Ö., & Doğan, H. (2001). Tıbbi etik ve meslek ahlakı. Nobel Kitabevi.
• Ergül, M. (2023). Aydınlatılmış onam sürecinin hukuki boyutu. Tıp Hukuku Dergisi, 15(1), 34–42.
• Ersoy, N. (1995). Aydınlatılmış onam öğretisinin gelişimi. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi, 3(1), 1-5.
• Ersoy, N., Özcan Şenses, M., & Aydın Er, R. (2010). Acil tıp’ta aydınlatılmış onam. Turkish Journal of Trauma & Emergency Surgery, 16(1), 1–8.
• Ersoy, N. (2022). Aydınlatılmış onamın etik boyutu ve uygulamadaki sorunlar. Tıp Etiği Dergisi, 28(1), 45–53.
• Faden, R. R., & Beauchamp, T. L. (1986). A history and theory of informed consent. Oxford University Press.
• Fidan, M., & Yetiş, A. (2018). Sağlık iletişiminde algı: Kamu spotları üzerine bir araştırma. Selçuk İletişim, 11(2), 159–178. https://doi.org/10.18094/josc.428224
• Fiske, J. (1993). Introduction to communication studies (2nd ed.). Canadian Journal of Communication, 18(1). https://doi.org/10.22230/cjc.1993v18n1a730
• Fiske, J. (1993). İletişim çalışmaları: Giriş niteliğinde bir metin (Çev. Süleyman İrvan). Bilim ve Sanat Yayınları.
• Gillon, R. (1994). Medical ethics: four principles plus attention to scope. BMJ, 309(6948), 184–188. https://doi.org/10.1136/bmj.309.6948.184
• Gostin, L. O. (2001). National health information privacy: Regulations under the Health Insurance Portability and Accountability Act. JAMA, 285(23), 3015-3021.
• Grady, C. (2015). Enduring and emerging challenges of informed consent. New England Journal of Medicine, 372(9), 855-862. https://doi.org/10.1056/NEJMra1411250
• Gutas, D. (2001). Avicenna and the Aristotelian tradition. Brill Academic Publishers.
• Gül, H., & Doğanyıldız, E. (2021). Sağlık reklamlarında etik sorunlar ve hasta hakları. Halk Sağlığı Dergisi, 26(4), 198-210.
• Gülsünler, M. (2010). İletişim etiği ve Selçuk Üniversitesi İletişim Fakültesi öğrencilerinin mesleki etik kurallarına bakışı. Selçuk İletişim, 6(2), 158-173.
• Gülcan, N. Y. (2015). Etik değerlerin tanımlanmasında kültürel farklılıkların rolü. Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, 20(1), 35–48.
• Gültekin, E. (2016). Hekim-hasta iletişiminin sağlık hizmetlerindeki önemi. Turkiye Klinikleri Journal of Medical Ethics, 24(3), 111-115.
• Gündüz, M. (2014). Etik sağlık yönetimi. Sağlık Yönetimi Dergisi, 1(1), 23–36.
• Hall, J. A. (2011). Clinicians’ accuracy in perceiving patients: An integrative review of 20 years of research. Medical Care, 49(3), 286-293.
• Işıklı, A. (2018). Hastane çalışanlarının meslek etiği hakkında nitel bir çalışma [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Işık Özcan, F. (2008). Tıbbi müdahalelerde aydınlatılmış onam. (Yüksek lisans tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü).
• Karataş, S. (2018). Hasta hakları ve sağlık etiği. Nobel Yayıncılık.
• Kaya, S., & Öztürk, D. (2020). Etik ve sağlık iletişimi. Sağlık Bilimleri ve Meslekleri Dergisi, 7(1), 45-52.
• Kırılmaz, H., & Kırılmaz, S. K. (2014). Sağlık Hizmetlerinde Etik İkilemlerde Ampirik Etik Çalışmalarının Yararları. İnsan Ve İnsan, 1(1).
• Kuçuradi, İ. (2000). Felsefi etik ve meslek etikleri. In H. Tepe (Ed.), Etik ve meslek etikleri: Tıp, çevre, iş, basın, hukuk ve siyaset (ss. 17–32).
• Kreps, G. L., & Thornton, B. C. (1992). Health communication: Theory and practice. Longman.
• Lawrence, D. J. (2007). The four principles of biomedical ethics: A foundation for current bioethical debate. Journal of Chiropractic Humanities, 14, 34–40.
• Liang, Z., Xu, M., Liu, G., Zhou, Y., & Howard, P. (2022). Patient centred care and patient autonomy: Doctors’ views in Chinese hospitals. BMC Medical Ethics, 23, Article 38. https://doi.org/10.1186/s12910-022-00777-w
• Mahmutoğlu, A. (2000). Etik ve ahlâk; benzerlikler, farklılıklar ve ilişkiler. Türk İdare Dergisi, 72(225), 95–109.
• Maslach, C., & Leiter, M. P. (2016). Understanding the burnout experience: Recent research and its implications for psychiatry. World Psychiatry, 15(2), 103–111.
• Nasrabadi, A. N., & Shali, M. (2017). Informed Consent: A complex process in Iran’s nursing practice. Journal of Korean Academy of Nursing Administration, 23(3), 223–228. https://doi.org/10.11111/jkana.2017.23.3.223
• Nutton, V. (2004). Ancient medicine. Routledge.
• Nutbeam, D. (2000). Health literacy as a public health goal: A challenge for contemporary health education and communication strategies into the 21st century. Health Promotion International, 15(3), 259–267.
• Orhan, F. (2007). Sağlık hizmetlerinde etik boyut: Hastanelerde çalışan personelin etiksel sorunlara yaklaşımlarının belirlenmesine yönelik bir alan çalışması (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ozanoğlu, H. S. (2003). Hekimlerin hastalarını aydınlatma yükümlülüğü. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 52(3), 55–77.
• Ozük, G. (2020). Sağlık hizmetlerinde bilgilendirilmiş onamın etik ve hukuki boyutu. Sağlık ve Etik Araştırmaları Dergisi, 4(2), 45–53.
• Özcan Büyüktanır, B. G., & Okyar, D. (2023). Tıp hukuku (2. bs., s. 73–74). Ankara: Yetkin Yayınları.
• Özmen, S. (2018). Sağlık iletişimine giriş. In N. F. Göksu (Ed.), Sağlık İletişimi (ss. 15–38). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Yayınları.
• Özyazıcıoğlu, N. (2016). Acil bakımda etik ve yasal düzenlemeler. Türkiye Klinikleri Journal of Pediatric Nursing – Special Topics, 2(3), 10–14.
• Polat, F. (2015). Hastaların aydınlatılması ve onam süreci. Sağlık ve Hukuk Dergisi, 2(1), 22–29.
• Rachels, J., & Rachels, S. (2019). The elements of moral philosophy (9th ed.). McGraw-Hill Education.
• Rimal, R. N., & Lapinski, M. K. (2009). Why health communication is important in public health. Bulletin of the World Health Organization, 87(4), 247. https://doi.org/10.2471/BLT.08.056713
• Rogers, E. M. (1973). Communication strategies for family planning. New York, NY: Free Press.
• Sağlık Bakanlığı. (1998). Hasta hakları yönetmeliği. T.C. Resmî Gazete, 01.08.1998, Sayı: 23420.
• Sarıhan, M., & Yarar, O. (2021). Sağlık sektöründe yönetsel etik kaygılar. Avrupa Bilim ve Teknoloji Dergisi, (27), 267-282.
• Saruç, S. (2007). Kadın hastalıkları ve doğumevi eğitim ve araştırma hastanelerinde yatan hastaların hasta hakları bilgi düzeyinin belirlenmesi: Ankara örneği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Savaş, A. (2018). Hekim-hasta etkileşiminde karar verme süreçleri: Etik bir yaklaşım. Türk Biyoetik Dergisi, 7(2), 45–60.
• Schiavo, R. (2014). Health communication: From theory to practice (2nd ed.). Jossey-Bass.
• Sharkiya, S. H. (2023). Quality communication can improve patient centred health outcomes among older patients: a rapid review. BMC Health Services Research, 23(1), 886. https://doi.org/10.1186/s12913-023-09869-8
• Silverman, J., Kurtz, S. M., & Draper, J. (2013). Skills for communicating with patients. CRC Press.
• Singer, P. (2016). Practical ethics. In The animal ethics reader (pp. 62-71). Routledge.
• Street, R. L., Makoul, G., Arora, N. K., & Epstein, R. M. (2009). How does communication heal? Pathways linking clinician–patient communication to health outcomes. Patient Education and Counseling, 74(3), 295–301. https://doi.org/10.1016/j.pec.2008.11.015
• Tanrıverdi, H. (2014). Sağlık yönetiminde iletişim. İçinde Sağlık İşletmeciliği Yönetimi (S. Altındiş, Ed.), Atatürk Üniversitesi, Açık Öğretim Fakültesi Yayınları, Erzurum.
• Thompson, T. L., Parrott, R., & Nussbaum, J. F. (Eds.). (2018). The Routledge handbook of health communication (2nd ed.). Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315203750
• Topçuoğlu, Y., & Demir, F. (2023). Kültürel farklılıklar ve tıbbi onam. Halk Sağlığı Araştırmaları, 9(1), 41-48.
• Torgersen, L. N. S., Schulz, S. M., Lugo, R. G., & Sütterlin, S. (2024). Patient informed consent, ethical and legal considerations in the context of digital vulnerability with smart, cardiac implantable electronic devices. PLOS Digital Health, 3(5), e0000507. https://doi.org/10.1371/journal.pdig.0000507
• Tümer, A. R., Karacaoğlu, E., & Akçan, R. (2011). Cerrahide aydınlatılmış onam ile ilgili sorunlar ve çözüm önerileri. Turkish Journal of Surgery, 27(4), 191-197.
• Türk Ceza Kanunu. (2005). 5237 sayılı kanun. Resmi Gazete Tarihi: 12.10.2004, Sayı: 25611.
• Türk Tabipleri Birliği. (1981). Lizbon hasta hakları bildirgesi. TTB Yayınları.
• UNESCO. (2005). Universal declaration on bioethics and human rights. UNESCO Publishing.
• Utlu, N. (2016). Hastane ortamında hemşirelerin etik yaklaşımı ve etik ikilemler. İstanbul Aydın Üniversitesi Dergisi, 8(29), 17-35.
• Utma, S. (2020). Sağlık iletişimi kavramı: Koronavirüs (COVID-19) salgınında ülkemizde sağlık iletişimi uygulamaları. Journal of Social, Humanities and Administrative Sciences, 6(31), 1591-1605. https://doi.org/10.31589/JOSHAS.341
• Ün, A. (2014). Sağlık kurumlarında yönetici ve diğer sağlık personeli arasındaki iletişim sorunları (Tire Devlet Hastanesinde bir uygulama). (Yüksek lisans tezi, Beykent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü).
• Varol, T., & Erdem, R. (2017). Hastanelerde arz kaynaklı gereksiz sağlık hizmeti kullanımının hasta algısı üzerinden değerlendirilmesi. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (29), 579-604.
• World Health Organization (WHO). (2009). WHO guidelines on hand hygiene in health care. WHO Press.
• World Health Organization. (2009). WHO patient safety curriculum guide: Multi-professional edition. Erişim Tarihi: 15.05.2025, https://www.who.int/publications/i/item/9789241598316
• World Medical Association. (1981). Lisbon declaration on the rights of the patient. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2025 https://www.wma.net/policies-post/wma-declaration-of-lisbon-on-the-rights-of-the-patient/.
• World Medical Association. (2013). Declaration of Helsinki – ethical principles for medical research involving human subjects. Erişim Tarihi: 15.05.2025, https://www.wma.net/policies-post/wma-declaration-of-helsinki
• Yavuz, T. (2012). İletişim kavramı ve iletişim süreci. İçinde İ. Vural (Ed.), İletişim (1. Bölüm, s. 4). Pegem Akademi.
• Yeşildal, M., Dömbekci, H. A., & Öztürk, Y. E. (2021). Sağlık iletişimi sorunları: Bir ölçek geliştirme çalışması. Türkiye Sosyal Hizmet Araştırmaları Dergisi, 5(2), 108-119.
• Yıldırım, G., Kadıoğlu, S., & Kadıoğlu, F. (2007). Klinik uygulamalarda etik karar verme süreci: Klinik etik. İçinde Erdemir, A. D., Oğuz, Y., Elçioğlu, Ö., & Doğan, H. (Ed.), Nobel Kitapevleri. İstanbul.
• Yıldırım, V., & Çoban, A. (2019). Türkiye’de halk sağlığı kampanyalarının etkileri ve kitle iletişim araçlarının bu süreçteki rolü. Sağlık İletişimi Dergisi, 7(1), 12–25.
• Yılmaz, N. (2009). Yerel basının etik sorunları. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 1(36), 131-143.
• Yüksel, A. (2006). Etkili iletişim becerileri. Nobel Yayın Dağıtım.