KAHRAMANLARININ ÖZELLİKLERİ BAKIMINDAN BİR DESTAN ANLATIMININ İNCELENMESİ: HAKAS DESTANI ALTIN ÇÜS

Year 2020, Volume: 10 Issue: 19, 169 - 192, 17.02.2020

Yaprak Pelin Uluışık

https://doi.org/10.33207/trkede.682211

Abstract

ÖZ

Güney Sibirya Türk topluluklarından biri olan Hakasların “alıptığ nımah” adını verdikleri, tam tarihleri bilinmese de diğer destan örneklerinden daha da eski zamanlara dayandırılabilen ve birden çok tarihi tabakayı bünyesinde barındırdığı tespit edilebilen destan örnekleri mevcuttur. Manzum oluşu, müzik eşliğinde haycılar (destan anlatıcıları) tarafından söylenişi ve söylenişindeki kalıp ifadeler, tasvirler, tekrarlar, uyak ve redif kullanımı vb. ile tipik bir Hakas destanı olan Altın Çüs destanı, mitolojik altyapısı ve Şamanizm unsurları ile de Hakasların alıptığ nımahlarına örnek olarak gösterilmektedir. Kahramanın özelliklerinin ön plana çıkmaya başladığı, yeraltı mücadelelerinin yeraltının yeryüzündeki temsilcileri ile yeryüzünde yapılmaya başlandığı bu destanda üç ana kahraman mevcuttur: Altın Çüs, Alıp Möke ve Üzüm Han. Hakas destanları üzerine yapılan çalışmalar, destanların icrası sırasında üç kuşak anlatımının gelenek olduğunu göstermektedir. Altın Çüs destanı da Alıp Han’ın anlatımı ile başlayıp Altın Çüs’e, oradan Altın Çüs’ün yoldaşı Alıp Möke’ye ve oradan da Alıp Möke’nin oğlu Üzüm Han’a geçer. Destanda bu üç kahraman aynı anda hayattadır ve destan boyunca kahramanların üçü beraber anlatılır.
Bu makale, destan kahramanlarının doğumu, adlarının verilmesi, fiziksel özellikleri; atları, savaş giyimleri ve silahları; verdikleri mücadeleler ve savaşları; onlara yardımcı ve onların karşısında olan destan kadrosu; sihir (büyü) yapma, şekil değiştirme, ölüyü diriltme ve emçilik, bilici ve sezici olma vb. olağanüstülükleri açısından Altın Çüs destanının bir incelemesi şeklindedir. İnceleme sırasında destan anlatımındaki konu sıralamasına önem verilmiş, kahramanların özellikleri ile ilgili açıklamalar bu sıralamaya göre yapılmıştır. Kahramanların özelliklerinden söz edilirken Altın Çüs destanının nazım parçalarından da örnekler verilmiştir.

Keywords

Hakas, Altın Çüs, Mitoloji, Kahraman, Destan

References

• KAYNAKÇA
• Aça, Mehmet, “ ‘Köne Epos’ (Arkaik Destanı) Kavramı ve Türk Halk Hikâyelerindeki ‘Âşıklara Mahsus Evlilik’ Konusunun Kaynaklarından ‘Alplara Mahsus Evlilik’ ”, Milli Folklor, 12/47, 2000, s. 11-21.
• Adasal, Rasim, Yeryüzü Tanrıları. Liderler, Komutanlar ve Kahramanlar Psikolojisi, Minnetoğlu Yayınları, İstanbul, 1979.
• Aktaş, Erhan, “Hakas Türk Destanlarında Başlangıç ve Bitiş Kalıpları”, Prof. Dr. Fikret Türkmen Kitabı, Ege Ünv. Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, İzmir, 2012, s. 639-652.
• Aktaş, Erhan, “Hakas Destan Kahramanları Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, Çağdaş Türkoloji Araştırmaları, Ank. Ünv. Basımevi, Ankara-Abakan, 2014, s. 191-215.
• Aktaş, Erhan, “Aile İçi İlişkiler Çerçevesinde Hakas Destan Kahramanları”, Türk Kültürü, 2016/2, 2016, s. 47-58.
• Aktaş, Erhan, Hakas Destan Geleneği ve Kahramanlar, Kömen Yayınları, Konya, 2016.
• Çobanoğlu, Özkul, Türk Dünyası Epik Destan Geleneği, Akçağ Yayınları, Ankara, 2003.
• Çudoyakov, A. İ. Şor Destan İncelemeleri, TDK Yayınları, Çev: C. Turgunbayer, Ankara, 2007.
• Davletov, Timur, Hakas Kartalı Han Mirgen, Yurt Kitap-Yayın, Ankara 2005.
• Davletov, Timur, Huban Arığ. Hakas Türklerinin Kadın Yiğitlik Destanı, TÜRKSOY Yayınları, Ankara, 2006.
• Davletov, Timur, Ah Çibek Arığ, TÜRKSOY Yayınları, Ankara, 2015.
• Davletov, Timur, “Türk Halklarının Köroğlu ve Ah Çibek Arığ Destanlarında Kadının Toplumsal Yeri”, Türk Tarihinde İz Bırakan Bolulular Çalıştayı Bildiriler, Kaan Matbaa, İstanbul, 2015, s. 217-226.
• Davletov, Timur, “Türk Halklarının Dede Korkut Kitabı ve Ah Çibek Arığ Destanında Kadının Toplumsal Yeri”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi: Dede Korkut ve Türk Dünyası, Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırma Enstitüsü, İzmir, 2016, s. 1661-1671.
• Ergun, Pervin, Hakas Destancılık Geleneği ve Ay Huucın, Kömen Yayınları, Konya, 2010.
• Frazer, James, Altın Dal I, Çev: M. H. Doğan, Payel Yayınları, İstanbul, 2004.
• Gezgin, Deniz, Hayvan Mitosları, Sel Yayınları, İstanbul, 2007.
• Gezgin, Deniz, Bitki Mitosları, Sel Yayınları, İstanbul, 2010.
• Gürsoy Naskali, Emine, “Destanın Tarifi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1992, Ank. Ünv. Basımevi, Ankara, 1995, s. 1-8.
• Kara Düzgün, Ülkü, “Türk Destanlarında Merkezi Kahraman Tipinin Tipolojisi”, Folklor / Edebiyat, 18/70, 2012, s. 28.
• Kara, Mehmet, Hakas Destanı Altın Taycı, Harf Yayınları, Ankara, 2013.
• Killi Yılmaz, Gülsüm, “Hakaslarda Destancılık Geleneği II: Biçim, İçerik, İcra”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7/3, 2010, s. 154-178.
• Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, 1. Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2003.
• Özkan, Fatma, Altın Arığ Destanı, Bilig Yayınları, Ankara, 1997.
• Roux, Jean Paul, Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2005.
• Şahin, Erdal, Hakas Destanı Altın Çüs, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 2007.
• Uluışık, Yaprak Pelin, Sibirya Sahası Türk Destanlarında Yeraltı Dünyası, Pegem Akademi Yayınları, Ankara, 2018.
• Yıldız, Naciye, “Türk Destanlarında ‘Çocuksuzluk’ ”, Milli Folklor, 21/82, 2009, s. 76-88.
• Yılmaz, Mehmet, “Hakas Kadın Kahramanlık Destanlarından Huban Arığ’da Kadın Kahramanlar”, Journal of New World Sciences Academy (NWSA), 6/2, 2011, s. 234-250.
• Yolcu, Mehmet Ali, Türk Kültüründe Evliliğe Bağlı Kaçınmalar, Kömen Yayınları, Konya, 2014.