A Kind of Pupon in Kazakh: "Orteke"

Year 2023, , 111 - 116, 26.05.2023

Moldir Ilgısheva Bayurzhan Bekmukhanbetov

https://doi.org/10.5152/JTRI.2023.23193

Abstract

In Kazakh Turkish, the puppet is called “quvirşaq.” A silent puppet using animal figures such as a house mountain goat is called an orteke. Kazakh researchers call orteke the beginning of Kazakh puppet art. The orteke, whose history dates back nearly 3000 years, is played with traditional stringed musical instruments. National instruments such as dombra, kobiz, jetigen, and sherter are preferred for this type of art in Kazakhstan. The parts of the puppet made from trees such as birch, walnut, maple, and ash are put together and placed on a table covered with cloth or animal skin embroidered with national embroidery. The puppet of the animal is adjusted so that it does not touch the table. The strings coming out of the body of the puppet weigh on the fingers of the artist sitting next to the coffee table. When the musician activates his fingers while playing the composition with the instrument, the figure succeeds in playing in accordance with his own hand and rhythm. In ancient times, Orteke was played to the national instruments accompanied by a tempo melody to attract the attention of young and old, especially children. Three variants of the game in question are common: co-play, sequential co-play, and solo (left/blind-goat) play. Orteke is a humorous game that Turkish tribes brought to the world by observing wild animals. There are also puppet plays in Kyrgyzstan, Turkmenistan, Uzbekistan, Mongolia, Tajikistan, and Afghanistan in which the mountain goat is used as a figure. Orteke was first shown in Kazakhstan in the thirties of the twentieth century on the stage of the Almaty Puppet Theater. In 1935, Ahmet Jubarov made a report about the orteke game and the dombıra player named Novşa, who activates four figures at the same time. During the Soviet Union, all national characteristics of Kazakh Turks were suppressed, and the game of orteke was banned under the pretext of shamanism. In this study, information is given about the orteke, which reflects the imitation of the movements of wild animals.

Keywords

Melody, National, Orteke, Play, Puppet

Kazaklarda Kuklanın Bir Türü: "Orteke"

Abstract

Kazak Türkçesinde kuklaya “quvırşaq” denir. Çoğunlukla dağ keçisi gibi hayvan figürlerinin kullanıldığı sessiz kuklaya ise orteke denir. Kazak araştırmacıları orteke için Kazak kukla sanatının başlangıcı derler. Tarihi yaklaşık 3000 yıla dayanan orteke, geleneksel telli müzik aletleri olan dombıra, kobız, jetigen1, şerter2 gibi millî enstrümanlar eşliğinde oynatılır. Huş, ceviz, akçaağaç, dişbudak gibi ağaçlardan yapılan kuklanın parçaları birleştirilerek millî nakışlarla işlenmiş bez veya hayvan derisi örtülü sehpanın üzerine yerleştirilerek tutturulur. Hayvan kuklasının ayakları sehpaya temas etmeyecek şekilde ayarlanır. Kuklanın vücudundan çıkan ipler sehpanın yanında oturan sanatkârın parmaklarına bağlanır. Müzisyen, enstrümanla beste çalarken el parmaklarını harekete geçirince figür kendi doğasına ve müziğin ritmine uygun olarak oynamaya başlar. Orteke, eski zamanlarda millî enstrümanlara genç ve yaşlıların, özellikle çocukların dikkatini çekmek için tempolu ezgi eşliğinde oynatılırmış. Söz konusu oyunun üç çeşidi yaygındır: müşterek oyun, sıralı müşterek oyun ve solo (soqır/kör teke) oyun. Orteke, Türk boylarının yabanî hayvanları gözlemleyerek ortaya koydukları mizahi bir oyundur. Kırgızistan, Türkmenistan, Özbekistan, Moğolistan, Tacikistan ve Afganistan’da dağ̆ keçisinin bir figür olarak kullanıldığı kukla oyunları da mevcuttur. Orteke Kazakistan’da ilk defa yirminci yüz yılın otuzlu yıllarında Almatı Kukla Tiyatrosu sahnesinde gösterilmiştir. 1935 yılında orteke oyunu ve aynı anda dört figürü harekete geçiren Novşa adlı dombıracı hakkında Ahmet Jubarov haber yapmıştır. Sovyetler Birliği döneminde Kazak Türklerinin tüm millî özellikleri bastırıldığı gibi orteke oyunu da şamanlığın kalıntısı bahanesiyle yasaklanmıştır. Bu çalışmada, yabani hayvanların hareketlerinin taklidini yansıtan orteke hakkında bilgi verilmiştir.

Keywords

Ezgi, Millî, Orteke, Oyun, Kukla

References

• Abramzon, S. (1971) Kirgizı i İx Etnogenetiçeskiye i İstoriko-Kul’turnıye Svyazi, Leningrad: Nauka Yayınları.
• Alimbay, N. (2013) Qazaqtıñ Etnografiyalıq Kategoriyalar, Uğımdar men Atawlarınıñ Dästürli Jüyesi. Entsiklopediya, Almatı: RPK “Slon” Yayınları.
• And, M. (2012) Oyun ve Bügü. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Baltacıoğlu, İ, H. (2005) Türk Kukla Sanatı, Kukla Kitabı (Haz. Ünver Oral), İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Baydemir, H. (2011) Özbek Koğırçak (Kukla) Sanatı, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4, ss. 63–74.
• Berber, O. (2015). Kırgız seyirlik çocuk eğlence oyunu: Tak-teke, I. Uluslararası Türk Dünyası Çocuk Oyun ve Oyuncakları Kurultayı, 14–17 Mayıs Eskişehir, Ankara: Pegem Yay.
• Denbayev, E. (2020) Orteke Küyinin Tarihi men Taraluvı Turasında, Mezet Gazetesi, 05 Temmuz, 4 www.mezet.org (E.T. 20.12.2022)
• Daştan, N. (2018) Dramatik Bir Gösterim Türü Olarak Türk Kukla Tiyatrosu, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Kadirov, M. (1972) Halk Koğırçak Teatri (Özbek An‘aneviy Koğırçak Teatri), Taşkent: Edebiyat ve Sanat Neşriyatı.
• Kenan, K, & Baynıyazov, A. & Başkapan, V. (vd) (2012) Kazak Türkçesi – Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Almatı: Poligrafkombinat Yayınları.
• Malbakov, M. vd. (2012) Kazak Adebi Tilinin Sözdigi, C. 10, Q-M, Almatı: Til Bilimi İnstitutı Yayınları, s. 216.
• Müptekeyev, B. & Medeubekulı, S. (1998) Jetisudın Küyleri, Almatı: Öner Baspa Üyi Yayınları.
• Nezir, T. (2017) Türk Kültür Dünyasında Kudhurçuk’tan Kovırsak’a: Kazak Kukla Sanatı Orteke, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, ESTÜDAM Eğitim Dergisi, 2, (2), s. 1–11.
• Nısanbayev, A. (1998) Orteke, "Kazakstan" Millî Anseklopedisi-7, Almatı: Qazaq E’nsiklopediyası, ss. 123–129.
• Güler, M., Özdemir, M. (2007) "Türkiye’de Kuklacılık ve pli Ahap Kukla Yapımından Bir Örnek" Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, C. 27, Sayı 2, s. 211–226.
• Tokarev, S. (1990) Ranniye Formıy Religiyi, Moskova: İzdatelstvo Politiçeskoy Literaturıy Yayınları.