Artzamanlı Perspektiften +IA Ekinin Türetme Fonksiyonları

Year 2025, Issue: 83, 275 - 288, 15.05.2025

Seda Demir

https://doi.org/10.62425/turcology.1490243

Abstract

Dünyadaki pek çok dil gibi Türkçenin de isim/fiil kökleri, türev isim/fiil kökü türleri ve ek üyeleri gibi dilsel unsurlar açısından zengin olması onun çekimli bir dil olmasını sağlar. Söz varlığındaki sözlük birimlerinin sayıca fazla ve tür olarak çeşitli olması, hem Eski Türkçe dönemlerinden bu yana ağız çeşitlemelerindeki tarihsel gelişimiyle, hem de çeşitli parçalar üretme kapasitesini artıran sahip olduğu kelime oluşturma teknikleriyle yakından ilgilidir. Doğal dillerde genel olarak çıplak ve kök halinde bir anlam taşıyan bir kavrama doğrudan karşılık gelen pek çok kelimenin yanı sıra, biçimsel düzeydeki sesler ve ses grupları tek başına bir anlam taşımamakta ve anlamsal olarak bir kavramı karşılamamaktadır. Ancak bunlar işlemseldir ve eklendikleri zaman semantik bir içerik kazanırlar. Pek çok dilde olduğu gibi bu biçimbirimler genellikle sözcükler arasında anlamsal bağlantılar kurmak için sözdizimsel olgulardan etkilenerek kullanılmaktadır. Türkçede tek başına anlamsal bir işlevi olmayan bu biçimbirim birimleri, bir köke anlam kazandırmak veya bir sözcükbirimdeki anlam çeşitliliğini sağlamakla sorumludurlar. Bu durum, Türkçenin sondan eklemeli (agglutinatif) niteliğinden kaynaklanmakla birlikte, kökün önüne ek getirilmesi şeklinde gerçekleşen ve yaygın olmayan başka bir biçimbirimsel işlem de mevcuttur. Türkçede bu tür bir ekleme, Türk dilinde etkisi bir süre belirginleşen Karahanlı Türkçesi döneminde özellikle Fars dilinin etkisinden kaynaklanmaktadır. Bu çalışma, en Eski Türk lehçelerinden bu yana Türkçede en yaygın ve en eski eklerden biri olan +lA ekinin dilsel niteliklerindeki tarihsel gelişmeleri sözdizimi, anlam bilgisi ve biçim bilgisi gibi dilsel alanların çoklu katmanları üzerinden ele almayı amaçlamaktadır. Böylelikle, ekin niteliklerine ilişkin yapılan diğer çalışmalardan farklı olarak bu çalışma, eki hem dilbilgisi hem de dilsel açıdan aynı anda ele almaya çalışmaktadır.

Keywords

+IA, Türkçede Çekim eki olarak +IA/-lA eki, +IA/-lA eki ile sözcük yapımı, +IA ekinin art zamanlı türevleri, +IA ekinin kullanımında biçimbilgisel art zamanlılık

Ethical Statement

Etik kurul onay belgesi gerektirmemektedir.

The Derivational Functions of Suffix +lA From a Diachronic Perspective

Abstract

Like many other languages in the world, Turkish is rich in terms of linguistic elements, including noun and verb roots, derivative noun and verb stem types, and affixes, which result in its classification as a flexional language. The fact that the number of lexemes in its vocabulary is high and diverse in type is closely related to both its historical development in dialectal variations since the Old Turkish period and the word-formation techniques it possesses, thereby enhancing its capacity to produce various parts of speech. Generally, in natural languages, in addition to many words that directly correspond to a concept that has a meaning in its bare and root form, sounds and sound groups in the morphemic level do not make sense on their own and do not semantically represent a concept. However, they are operational, and they attribute a meaning when they are affixed. As is the case in many other languages, these morphemic units are generally used being influenced by syntactic facts to establish semantic connections between words. These morphemic units do not have a semantic function on their own in Turkish. They are responsible for providing meaning to a root or meaning diversity in a lexeme. This results from the agglutinative character of Turkish, but there is also another, but not prevalent, way of adding an affix to the beginning of the root. This kind of affixation in Turkish is due to the influence of the Persian language, especially during the Karahanid Turkish period, whose linguistic influence was marked in Turkish for a while. The study aims to attend to the historical developments in the linguistic qualities of the suffix +IA, one of the most prevalent and oldest suffixes in Turkish since the Oldest Turkic dialects through multiple layers of linguistic fields such as syntax, semantics, and morphology. Thus, different from other studies about the qualities of the suffix, the study attempts to handle it in terms of both grammatical and linguistic aspects simultaneously.

Keywords

Suffix lA, Inflectional Suffix +IA/ in Turkish, Word-Formation in Turkish with +lA, Diachronic Derivatives of +lA, Morphological Diachrony in The Use of +IA

Ethical Statement

Ethics committee approval is not required.

References

• Arikoğlu, E., & Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi sözlüğü. TDK Yayınları.
• Ata, A. (2009). Türk dillerinde+ lA çokluk eki. International Journal of Central Asian Studies, 13, 89-99.
• Balcı, O. (2012). Kaplan kelimesinin kökenbilimsel incelenmesi. Journal of Social Sciences, 36(1), 273-280.
• Bang, W., & Arat, R. R. (1936). Oğuz Kağan Destanı. Burhaneddin Basımevi.
• Banguoğlu, T. (1954). Türkçenin grameri. Baha Matbaası.
• Baydar, A. S. E. (2009). + IA-ekinin Kırım Tatar Türkçesindeki kullanılışı üzerine. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(17), 305-314.
• Besli, E. (2010). The etymology of old and medieval Turkish animal names (Thesis No: 264922). [Unpublished Doctoral Dissertation, İstanbul University]. YÖK Thesis Center.
• Birol, İ. (2008). Türk dilinde vasıta hâli. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1(23), 63-97.
• Cin, Ali. (2017). Türkçe Sözlüğe Katkılar II. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 4(12), 170-177.
• Cin, A., & Deniz I. (2020). Eski Türkçeden günümüze +la- isimden fiil yapım ek. Mediterranean Journal of Humanities, 10, 79-115.
• Clauson, G., & Özalan, U. (2007). Türkçede sekizinci yüzyıldan önce kullanılan ekler. Dil Araştırmaları, 1(1), 185-196.
• Çağatay, S. (1978). Türk lehçeleri üzerine denemeler (No. 279). Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Çetin, E. (2008). Interrogatives of pre-thirteenth century Turkish (Thesis No: 211707). [Unpublished Doctoral Dissertation, Çukurova University]. YÖK Thesis Center.
• Datlı, D. (2017). “-la/-le” isimden fiil yapma ekinin kullanımı. Türk Dünyası Kültürel Değerleri Uluslararası Sempozyumu Bildiri Kitabı (4–8 Kasım 2013, Ankara) (ss. 267–279). Matus Basımevi.
• Delice, T. B. (2009). Türkmen Türkçesinde isimden fiil yapan -la eki ve işlevleri. Electronic Turkish Studies, 4(8), 949-994.
• Doğan, E. (2014). Türkiye Türkçesinde addan zarf türeten birleşik ekler üzerine. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 50, 11-28.
• Duman, M. (2008). Eski Türkiye Türkçesi devresinde+ La ekli zarfların kullanımı üzerine. Turkish Studies, 3, 345-355.
• Eratalay, S. Ö., & Yildiz Ş. (2020). -lA ekinin farklı bir işlevi üzerine. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(3), 706-713.
• Ercilasun, A. B. (2008). La enklitiği ve Türkçede bir pekiştirme enklitiği teorisi. Dil Araştırmaları, 2(2), 35-56.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: A functional approach to the lexicon (Vol. 1). Otto Harrassowitz Verlag.
• Ersoy, F. (2013). Çuvaş Türkçesindeki -la eki üzerine. Dil Eğitimi ve Araştırmaları Dergisi, 13, 57-71.
• Gabain, A. V. (1998). Eski Türkçe: Tarihî Türk şiveleri (M. Akalın, Trans.). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Gedizli, M. (2013). Türkiye Türkçesindeki türemiş kök fiillerin yapı ve anlam özellikleri. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, 39, 1-6.
• Güzel, F. (2018). Türkçenin az bilinen bir aki:+ Laŋ. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 61, 191-202.
• Hatiboğlu, V. (1981). Türkçenin Ekleri, TDK Yayınları.
• İpek, B. (2016). Tuva Türkçesinde pekiştirme edatları. International Journal of Turkish Literature, Culture, Education, 5(4), 1627-1650.
• Karahan, L. (2007). Sonra, önce" kelimelerinin edat kategorisi içindeki durumu. Dil Araştırmaları, 1(1), 39-48.
• Karaman, A. (2021). Eski Türk yazısıyla kâğıda yazılmış Runik metinlerde ileri ögeler. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 5(2), 1145-1181.
• Karaşlar, M. S. (2012). Codex Cumanicus’te eylem. [Unpublished doctoral dissertation]. Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Kocasavaş, Y. (2003), Çağatay Metinlerinde Görülen la Hakkında, Türk Dünyası Araştırmaları, 242, 183-188.
• Korkmaz, Z. (1994). Türkçede eklerin kullanılış şekilleri ve ek kalıplaşması olayları. Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (2010). “La” pekiştirme ek-edatının Türkiye Türkçesi ağızlarındaki uzantıları ve -AlA- tekrarlama ekinin yapısı üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 58(1), 7-20.
• Kuznetsov, P. (1995). Türkiye Türkçesinin Morfoetimolojisine Dair. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 43, 193-262.
• Johanson, L. (2021). The Turkic Languages. Taylor & Francis.
• Nişanyan, S. (2003). Sözlerin Soyağacı. Adam Yayınları.
• Önler, Z. (1996). Türkçede +lA zarf eki. In II. Uluslararası Türk Dili Kurultayı (26 Eylül–1 Ekim 1992) (pp. 9–15). Türk Dil Kurumu.
• Salan, M. (2019). Tarihi kuzeybatı Kıpçakçası fiil yapım ekleri ve tarihi karşılaştırmalı etimolojik fiil sözlüğü. Hiperlink Yayınları.
• Şahin, H. (2006). Türkçede ön e. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(1), 65-77.
• Tekin, T. (1993). Book of omens (Vol. 18). Otto Harrassowitz Verlag. Timurtaş, F. (1976). Küçük Eski Anadolu Türkçesi grameri. Türkiyat Mecmuası, 18, 331-368.
• Tulum, M. (1993). -la/-le Ekine Dair. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 26, 157-164.
• Üstüner, A. (2003). Türkçede Pekiştirme. Fırat Üniversitesi Basımevi. Yelten, M. (2019). Eski Anadolu Türkçesi (Dil bilgisi ve metinler). Hiperlink Yayınları.