ÖZBEK HANLIĞI’NIN (1499-1599) KÜLTÜR BASAMAKLARINDAKİ İLK SEÇKİNLER: BİR BİYOGRAFİ DENEMESİ

Yıl 2011, Cilt: 15 Sayı: 15, 255 - 275, 01.12.2011

Semiha Altıer

Öz

Özbek Şiban Han (1451-1510), 1507 yılında Hüseyin Baykara’nın (1438-1506) oğlu Bediüzzaman Mirza’dan (ö. 1515 yada 1517) başkent Herat’ı alarak Timurluların (1370-1507) siyasi varlığına son verir. Han, bundan sonra bilinçli kültür politikası ile 15. yüzyılda İslam sanatında “Timurlu Rönesansı” denilen parlak dönemi yaşatan Timurluların sanat ve kültür ortamını korumaya ve geliştirmeye çalışır. Timurluların sanat ve bilim alanında oluşturdukları yapının devamlılığı sağlamak için, yine Timurlu tebaasından yararlanır. Özbek Hanlığı’nın (ya da Şeybaniler) kültür ve sanat ortamını biçimlendirenler, daha önce Timurlu saraylarındaki aristokratların çevresinde bulunan mimar, nakkaş, tarihçi, sufî, dilbilimci, hattat, vezir, alim, şair, yazar ve müzisyen gibi kişiler olmuştur.
Bu dönemde İran’daki Safevî (1501-1736) baskısından kurtulmak amacıyla ana vatanlarından göç ederek Semerkant ve Buhara’ya gelen bilim adamı ve sanatçılar da Özbek saray çevresinin etkinliklerini şekillendirir. Maveraünnehir’de 16. yüzyıl başlarında oluşturulan bu zengin kültür ve sanat ortamı, çeşitli sanat bilim dallarına mensup kişilerin Özbek hanları tarafından himaye edilmelerinin sonuçlarından biridir.

Anahtar Kelimeler

Özbekler, Timurlular, Maveraünnehir, Semerkand, Buhara, Şiban Han, Muhammed Salih, Mevlana Benaî, Molla Muhammed Şadî, Huncî, Molla Abdürrahim, Seyyid Padişah Hace, Hasan Hace, Mevlana Hoca Ali, Haravî, Sultan Ali-i Mışhedî, Üstad Kemaleddin Bihzad, Molla Balanî.

The First Elites in the Cultural Steps of Uzbek Khanate (1499-1599): A Biographical Essay

Öz

Uzbek Shaybani Khan (1451-1510) put an end to the political existence of Timurids (1370-1507) in the year 1507 by conquering the capital Herat from Badi' al-Zaman Mirza (d. 1515 or 1517), son of Husayn Bayqarah (1438-1506). After that, the Khan, by following a rational policy, made an effort to protect and develop the artistic and cultural environment of the Timurids, who started a brilliant period known as “the Timurid Renaissance” in the 15th century Islamic art. In order to ensure the continuity of the structure the Timurids created in the field of art and science, the Khan again made use of his Timurid subject. Those who shaped the artistic and cultural environment of the Uzbek Khanate (or Shibanids) were people of various lines such as architects, muralists, historians, mystics, linguists, calligraphers, viziers, scientists, poets, writers and musicians, who were previously part of the entourage of the aristocrats in the Timurid court.
In this period, scientists and artists, who had emigrated from their homeland in order to be free from the Safavid (1501-1736) oppression in Iran and come to Samarkand and Bokhara, also shaped the activities of Uzbek court. This rich cultural and artistic environment, developed in Transoxiana at the beginning of the 16th century, was one of the consequences of patronizing of people from various disciplines of art and science by Uzbek khans.

Anahtar Kelimeler

Uzbeks, Timurids, Mawarannahr (or Transoxiana), Samarkand, Bukhara, Shaybani Khan, Muhammed Salih, Mevlana Benaî, Molla Muhammed Şadî, Huncî, Molla Abdürrahim, Seyyid Padişah Hace, Hasan Hace, Mevlana Hoca Ali, Haravî, Sultan Ali-i Mışhedî, Üstad Kemaleddin Bihzad, Molla Balanî.

Kaynakça

• Abd al-Muktadir, M. (1910). Catalogue of the Arabic and Persian Manuscripts in the Oriental Public Library at Bankipore. Calcutta: Baptist Mission Press.
• Abuseitova, M. H. ve Baranova, Yu. G. (2001). Pismennie Istoçniki i Kulture Kazahctana i Tsentralnoy Azii v XIII-XVIII VV., (Written Sources on History and Culture of Kazakhstan and Central Asia in XIIIth-XVIIIth Centuries (Bio-Bibliographical Surveys). Almatı: Dayk Press.
• Ahmedov, B. (1985). Istoriko-Geografiçenkaya Literatura Sredney Azii XVI-XVIII VV.Taskent: Izdatel. Fan Uzbek SSR.
• Akramov, E. (1966). Muhammed Salih (1455-1535). Taşkent: Özbekistan KP Merkeziy Komitetining Birleşgen Neşriyatı.
• Alışık, G. S. (2004). Şeybaniler Dönemi İçin Kaynak Araştırmaları: Mihman-Name-i Buhara I. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, I, I, 118-140.
• Ali Şir Nevayi. (2001). Mecâlisü’n-Nefâyis I-II. Kemal Eraslan (Haz.), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• Alparslan, A. (1979). Şeybani Han’ın Türk Kültür Tarihindeki Yeri. I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi (İstanbul, 15-20 X 1973), Tebliğler. 1. Türk Tarihi, 1-6.
• Altıer, S. (2008a). Bir Sanat Hamisi Olarak Muhammed Şiban Han (1451 1510) ve Maveraünnehir’deki Kültür Politikası. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 5, 4, 143-162.
• Altıer, S. (2008b). Özbek Muhammed Şiban Han’ın (1451-1510) Portreleri. Toplumsal Tarih Dergisi, 172, 60-62.
• Anonim. (1953). Bennai. Türk Ansiklopedisi, VI, 128.
• Anonim. (1976). Istoriya Buhara s Drevneyşıh Vremen Do Naşıh Dney. Taşkent: Izdatelstvo Fan Uzbekskoy SSR.
• Arberry, A. J. (1994). Classical Persian Literature. Richmond: Curzon Press.
• Arnold, T. W. (1930a). Mīrzā Muḥammad Ḥaydar Dughlāt on the Harāt School of Painters. Bulletin of the School of Oriental Studies University of London, 5, 4, 671-674.
• Arnold, T. W. (1930b). Bihzad and his Paintings in the Zafar-namah. London: Bernard Quaritch.
• Aslam, M. (1965). Ubaid Allah Khan. Journal of the Asiatic Society of Pakistan, X/2, 121-135.
• Aşrafi, M. (1987). Behzad i Razvitie Buharskoy Şkoli Miniatyuri XVI. Duşanbe: Izdetalstvo Doniş.
• Ateş, A. (1968). İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler I. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Babur. (1993). Baburnama (W. M. Thackston, Turkish transcription, Persian edition and English translation). Cambridge: Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard University.
• Bahā'-ad-Dīn Ḥasan Nitārī Buḫārī. (1999). Muḏakkir-i aḥbāb. Tihran: Naşr-i Markaz.
• Bahari, E. (1996). Behzad Master of Persian Painting. London-New York: I. B. Tauris.
• Barthold, W. (1938). Herat Unter Husein Baiqara dem Timuriden. Leipzig: Kommisionsverlag F. A. Brockhaus.
• Brandenburg, D. (1977). Herat Eine Timuridische Hauptstadt. Graz: Akademische Druck und Verlagsanstalt.
• Blochet, E. (1929). Musulman Painting XIIth-XVIIth Century. London: Methuen & Co., Ltd.
• Blochet, E. (?). Catalogue des Manuscrits Persans. Paris: Reunion des Bibliotheques Nationales.
• Çağman, F. (1992). Bihzad. İslam Ansiklopedisi, 6, 147-149.
• Çağman, F. ve Z. Tanındı. (1979). Topkapı Sarayı Müzesi İslam Minyatürleri. İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Duda, D. (1999). The Illustrated Shaybaniname in Vienna Österreichische Nationalbibliothek Cod. Mixt. 188. Art Turc/ Turkish Art. 10th International Congress of Turkish Art 10e Congrés International d’art Turc, Geneve- Geneva, 17-23 September/ Septembre 1995. Geneve: Fondation Max Van Berchem, 261-271.
• Eckmann, J. (1959). Die Tschaghataische Literatur. Philologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden: Aquis Mattiacis Apud Franciscum Steiner, 361-369.
• Erşahin, S. (2002). Akkoyunlular, Siyasal, Kültürel, Ekonomik ve Sosyal Tarih. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Ettinghausen, R. (1979). Bihzad. İslam Ansiklopedisi, 2, 605-608.
• Fadlullāh bin Rūzbıhān Khunji. (1957). Tārikh-ı Ālam-ārā-yı Amini, (Persia in A.D. 1478-1490) (Viladimir Federoviç Minorsky, Ed.). London: The Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland.
• Gazi Zahirüddin Muhammed Babur. (1987). Vekayi, Babur’un Hatıratı, I-II (Reşit Rahmeti Arat, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Gelibolulu Mustafa Ali. (1982). Hattatların ve Kitap Sanatçılarının Destanları (Menakıb-ı Hünerveran). Müjgan Cunbur (Haz.), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Grube, E. (1962). Muslim Miniature Painting from the XIII to XIX Century from Collection in the United State and Canad. Venezia: Neri Poza Editore.
• Haarmann, U. (1986). Khundji. Encyclopedia de L’ Islam, IX, Leiden-Paris: G. P. Maisonneuve & Larose, 55-57.
• Hasanhoca Nisariy. (1999). Muzakkir-i Ahbab (Dostlar Yadnamasi) (I. Bekcan, Özbek Türkçesi’ne Çev.). Taşkent: Abdulla Kadiriy Namıdaki Halk Merosı Naşriyatı.
• Hinz, W. (2003). Akkoyunluların Kültür ve Teşkilat Tarihi. Türkmen Akkoyunlu İmparatorluğu, Siyasal, Sosyal ve Kültürel Tarihine İlişkin Makaleler Antolojisi, N. A. Akkoyunlu ve A. Şen (Haz.), Ankara: Grafiker Ldt. Şti., 315-326.
• Holzwarth, W. (2000). The Shaybanids and the Khan Princedoms. Islam Art and Architecture. (M. Hatstein- P. Delius, Eds.), Cologne: Konemann, 431-435.
• Huart, C. (1908). Les Calligraphes et les Miniaturistes De L'orient Musulman. Paris: E. Leroux.
• Hunci Fazlullah Bin Ruzbihan. (1341). Fazlullāh ibn Rūzbehān Huncí Mehmān-Nāma-ye Bokhārā. Manoochehr Sotoodeh (Haz.), Tahran.
• Fazlullah Ibn Ruzbihan Isfahani. (1976). Mihman-name-iy Buhara (Zapskii Buharskogo Gostya). (R. P. Calilovoy, Ed.). Moskva, Izdatelsvo Nauka.
• Isogai, K. (1997). Yasa and Shari’a in Early 16th century Central Asia. Cahiers d’Asie Centrale, 3, 4, 91-103.
• Jamali, M. K. Y. (1981). The Life and Personality of Shah Isma’il I (1387-1524). Yayınlanmamış Doktora Tezi,University of Edinburgh, Edinburg.
• Karaismailoğlu, A. (1992). Benai. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 5, 429.
• Karasoy, Y. (1991). Muhammed Salih Şeybaniyname, (Dastan, Tahrir Heyeti A. Kayumov ve diğerleri, Neşrge Yayerlavçi ve Sözbaşı Müellifi E. Şadiyev). Gafur Gulam Namidagi Edebiyat ve San’at Neşriyati. Taşkent, 1989. Türk Kültürü, 335, XXIX, 189-191.
• Khwandamir. (1994). Habibu’s- Siyar I-II. (W. M. Thackston, Çev.). Washington: Published at the Departmant of Near Eastern Languages and Civilizations Harvard University.
• Kılıç, N. (1999). History and Self-Reflection: Muhammed Salih’s Shaybani-nama: (A Sixteenth Century Central Asian Source in Chaghatay. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1/1, 51-64.
• Kılıç, R. (2001). XV. ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı-İran Siyasi Anlaşmaları, İstanbul: Tez Yayınları.
• Köprülü, F. (1945). Çağatay Edebiyatı. İslam Ansiklopedisi, III, 270-323.
• Kühnel, E. (1923). Miniaturmalerei im Islamischen Orient. Berlin: Bruno Cassirer Verlag.
• Lentz, T. ve Lowry, G. D. (1989). Timur and the Princely Vision: Persian Art and Culture in the Fifteenth Century. Los Angeles: Los Angeles County Museum of Art- Washington: D.C.: Smithsonian Institution Pres.
• Lukens M. G. (1967). The Fifteenth-Century Miniatures. The Metropolitan Museum of Art Bulletin, 25, 9, 317-338.
• Mallayev, N. M. (1965). Özbek Adabiyati Tarihi Birinci Kitab XVII Asrgaca. Taşkent: Okituvçi Naşriyati.
• Martin, F. R. (1909). Two Portraits by Behzad, the Greatest Painter of Persia. The Burlington Magazine for Connoisseurs, 15, 73, 2-8.
• McChesney, R. D. (1997). Shibanids. The Encyclopedia of Islam, IX, 428- 431.
• Minorsky, V. (1959). Calligraphers and Painters. A Treatise by Qāḍī Aḥmad, son of Mīr-Munshī (circa A.H. 1015/A.D. 1606). Washington D.C.: Smithsonian Institution Publication.
• Mirza Haydar Dughlat. (1996). Tarikh-i Rashidi (W. M. Thackston, İng. çev.). Cambridge: Harvard University Departmant of Near Eastern Languages and Civilizations Harvard University.
• Mirzayev, A. M. (1976). Kamal al-din Binai. Moskva: Izdatelstvo Nauka.
• Muhammed Salih. (1961). Şaybaniyname. Nasrulla Devran (Haz.), Taşkent: Özbekistan SSR Fanlar Akademiyası.
• Muhammed Salih. (2003). Şeybani-name, (Giriş-Tıpkıbasım-Metin-Tercüme). Y. Kocasavaş (Haz.), İstanbul: Çantay Yayınları.
• Mukminova, R. G. ve Habibullayev, N. N. (1994). Özbekistan Tarihi (XVI. Asr-XIX Asrnıng Birinçi Yarmı). Taşkent: Okituvçi.
• Nadernejad, N. (1985). Akkoyunlu Tarihi Hakkında Bir Eser. Sultan Yakup Tarihi (Tarih’i Âlam Ârây’ı Amini). Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Ord. Prof. Dr. Ahmed Zeki Velidi Togan Özel Sayısı, 13, 297-300.
• Naficy, S. (1960). Banna’i. The Encyclopaedia of Islam, 1, 1019.
• Necipoğlu, G. (2000). Osmanlı Sultanlarının Portre Dizilerine Karşılaştırmalı Bir Bakış. Padişahın Portresi Tesavir-i Âl-i Osman, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 22-61.
• Örs, D. (1997). Fazlullah b. Ruzbihan-i Hunci ve Tarih-i Alem-Aray-i Eminisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pugachenkova, G. A. ve Rempel, L. I. (1982). Oçerki Iskusstva Sredney Azii. Moskva.
• Rieu, C. (1888). Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum. Londra: The British Museum.
• Robinson, B. W. (1993). A Survey of Persian Painting (1350-1896). Studies in Persian Art, I, London: The Pindar Press, 1-70.
• Roxburgh, D. J. (1998). Disorderly Conduct?: F.R. Martin and the Bahram Mirza Album. Muqarnas, 15, 32-57.
• Roxburgh, D. J. (2000). Kamal al-Din Bihzad and Authorship in Persianate Painting. Muqarnas, 17, 119-146.
• Rumlu Hasan. (2004). Şah İsmail Tarihi (Ahsenü’t Tevârih) (C. Cevan, Çev.). Ankara: Ardıç Yayınları.
• Rypka, J. (1959). Iranische Literaturgeschichte. Leipzig: Otto Harrosowitz Verlag.
• Safa, Z. (1989). Bana’i Heravi. Encyclopaedia Iranica, III, London-New York: Routledge-Kegan Paul, 667- 668.
• Sakisian, A. (1936). The School of Bihzad and the Miniaturists Aqa Mirak and Mir Musavvir. The Burlington Magazine for Connoisseurs, 68, 395, 81-85.
• Schimmel, A. (1960). Some Notes on the Cultural Activity of the First Uzbek Rulers. Journal of the Pakistan Historical Society, VIII, IV, 149-166.
• Semenov, A. A. (1952). Sobraniye Vostocnih Rukopisey Akademii Nauk Uzbekistan SSR, I. Taşkent: Izdatelstvo Akademii Nauk UzSSR.
• Soucek, P. (1987). Persian Artists in Mughal India: Influences and Transformations. Muqarnas, IV, 166-81.
• Soucek, P. (1989). Behzād, Kamāl-al-Dīn. Encyclopaedia Iranica içinde (IV, 2, ss. 114-116).
• Stchoukine, I. (1954). Les Peintures des Manuscrits Tîmûrides. Paris: P. Geuthner.
• Subtelny, M. N. (1983). Art and Politic in Early 16th Century Central Asia. Central Asiatic Journal, 27, 1-2, 121-148.
• Şadiyev, E. (1971). Muhammed Salihning Tacikça Şe’rlari. Özbek Tili ve Edebiyatı, 1, 45-49.
• Usmanov, A. ve Madraimov, A. (2000). Kamoliddin Behzad. Taşkent: Abdulla Kadiriy Namıdagi Halk Merası Naşriyati.
• Uzunçarşılıoğlu, İ. H. (1937). Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yazıcı, T. (1998). Hunci. İslam Ansiklopedisi, 18, 374.
• Yinanç, M. H. (1943). Akkoyunlular. İslam Ansiklopedisi, 1, 251-270.
• Yusupova, E. YU ve Calilova, R. P. (1998). Sobraniye Vostoçnıh Rukopisey Akademi Nauk Republiki Uzbekistan, Istoriya. Taşkent: Izdatelistvo Fan Akademii Nauk Respubliki Uzbekistan.
• Yücel, B. (2002). Nevayi-Babür Çağının Tarihi ve Edebi Şahsiyetleri. Türkler, 8, (H. C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca, Ed.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 804-811.
• Wilkinson V. S. (1931). Fresh Light on the Herat Painters. The Burlington Magazine for Connoisseurs, 58, 335, 60-63.
• Zeyneddin Vasıfi. (1961). Badai al-Vakai (A. H. Boldireva, Çev.). I-II. Moskva: Izdvo Vostochnoy Literatury.