Kırgız Toplumunda Evlilik Türleri

Yıl 2016, Sayı: 25, 229 - 260, 16.12.2016

Ali Ünal

Öz

Her toplum, aileye kurumsal bir değer kazandırmak amacıyla evlenmeyi kendine özgü çeşitli normlarla çerçevelendiği görülür. Evlilik türleri de dikkate alınan bu norm ve uygulamaların başında gelir. Bu normlar örf, adet, gelenek, görenek ve töreler aracılığıyla fonksiyonel bir nitelik kazanır. Evlilik türleri konusunda geçmişten günümüze genel hatlarıyla bazı küçük farklılıklar bulunsa da örf âdet ve geleneklerin esas itibariyle bütün canlılığını koruduğu gözlenmektedir. Kırgız toplumunda da çeşitli evlilik türlerine rastlanmakla beraber, tarihi süreç içerisinde mevcut olan evlilik türlerinin bugün gelinen noktada halen devamlılığını sürdürmesine karşın anlayış, düşünce ve uygulama bakımından bazı değişikliklere maruz kaldığı açıktır. Buna rağmen bugün dahi özellikle geleneksel evlilik türlerinin Kırgız toplumunun aile kurmadaki vazgeçilmez unsurları olduğundan bahsetmek mümkündür. Evlilik türleri açısından akrabalık ilişkileri, görücü, kız kaçırma, bel kuda, beşik kertme, berdel, kayın-baldız evliliği, çok eşlilik, iç güveyi gibi usuller ile birlikte yaşama haline ilişkin uygulamaların tarihi seyri ve bugünü merak konusudur. Söz konusu makalede, Kırgız toplumunda evlilik türlerinin gelişimi ve tarihi izleri üzerinde durulurken Kırgız ailesiyle ilgili yapılmış etnografik ve folklorik kaynaklardan faydalanılarak tarihi yaklaşım ortaya konmaya gayret edilmiş, Çağdaş Kırgız Ailesinin Geleneksel-Yeniliksel Meseleleri (Sosyolojik Analiz) adlı çalışma çerçevesinde Kırgızistan genelinde Haziran-Kasım 2013 tarihleri arasında 1200 Kırgız ailesi ile yüz yüze yürütülen anket sonuçlarından elde edilen veriler ışığında ampirik yöntemle de Kırgız toplumunda tarihi süreç içerisinde mevcut olan evlilik türlerinin günümüz Kırgız aile kurma olgusunda ne oranda yaşadığı ve muhafaza edildiği hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kırgızistan, Kırgız, evlilik türleri, akrabalık ilişkileri, tercihli evlilik, bel kuda, beşik kertme, berder, levirat, sorarat

Kaynakça

• Abramzon, S. M. (1951). Formı Rodoplemennoy Organizatsii u Koçevnikov Sredney Azii. Rodovoye Obşestvo, Trudı İnstituta Etnografii AN SSSR, C. XIV. Moskova: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Abramzon, S. M. (1968). O Perejitkah Form Braka u Kirgizov (K Voprosu O Genezise İnstitutov Levirata İ Sororata). İstoriya, Arheologiya Etnografiya Sredney Azii, (Sbornik), 282-291.
• Abramzon, S. M. (1999). Kırgız cana Kırgızstan Tarıhı Boyunça Tandalma Emgekter. Bişkek: Kırgızstan Soros Fondu.
• Açılova, R. A. (1986). Semya i Obşestvo. Frunze: İzdatelstvo Kırgızstan.
• Akmataliyev, A. (2000). Kırgızdın Köönörbös Döölöttörü. Bişkek: Şam.
• Akmataliyev, A. ve Kırbaşev, K. (2003). Kaada Salttar Ak Batalar. El Adabiyatı, C. 29, Bişkek: Şam.
• Alimbekov, A. (1996). Kırgız Etnopedagogikası, I. Bölük. Bişkek: Altın Tamga.
• Argınbayev, H. A. (1975). Semya i Brak u Kazahov. Almatı: Avtoref. Dis. Doktora İns. Nauk.
• Balaman, A. R. (2002). Evlilik Akrabalık Türleri. Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Cumagulov, A. (1960). Semya i Brak u Kirgizov Çuyskoy Dolinı. Frunze: İzd-vo AN Kirg SSR.
• Cumaliyeva, A. (2012). Kırgızstandagı Kız Ala Kaçuu: Saltpı ce Eskinin Kaldıgıbı?. Şookum, Yanvar.
• Cumayev, A. Svettik Mamleket Rasmiy Kattalgan Nikeni Gana Taanıyt. 11 Ağustos 2014 tarihinde URL: http://kyrgyztoday.kg/arhiv/makala/49467/svettik- mamleket-rasmiy-kattalgan-nikeni-gana-taan%C4%B1yt adresinden erişildi.
• Cunusaliyev, B. (2007). Salttı Salttay Saktaylı!. Şookum, Aprel.
• Dırenkova, N. P. (1927). Brak, Terminı Rodstva i Psihiçeskiye Zapretı u Kırgızov (Po Materialu, Sobrannomu Letom 1926 g. V Narınskom Rayone Semireçenskoy Obl.). Sbornik Etnografiçeskih Materialov, 2, 7-25.
• Engels, F. (1986). Proishojdeniye Semi Çastnoy Sobsvennosti i Gosudarstva. İzbrannıye Proizvedeniya. V 3-X T. T. 3. Мoskova: Politizdat.
• Engels, F. (1998). Ailenin Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni. Ankara: Sol Yayınları.
• Giddens, A. (2000). Sosyoloji (Başlangıç Okumaları). İstanbul: Say Yay.
• Golod, S. İ. (1998). Semya i Brak. İstoriko-Sotsiol Analiz. St. Petersburg: Petropolis.
• Grodekov, N. İ. (1889). Kirgizı i Karakirgizı Sır Darıinskoy Oblasti. Taşkent: Tipo- Litogr.
• İbragimov, M. (2005). Kırgız Makal-Lakap, Uçkul Sözdörü. Karabalta: Salam.
• Karimov, M. (2011). Ata Babalar Taberigi: Kırgızdın Adep-Ahlak, Salt-Saana, Ürp- Adat, Irım-Cırım Cana Cörölgölör Cıynagı. Bişkek: Biyiktik.
• Kislyakov, N. A. (1969). Oçerki po İstorii Semi i Braka u Narodov Sredney Azii i Kazahstana. Leningrad: Leningradskoye Otdeleniye İzdatelstva Nauka.
• Kottak, C. P. (2008). Antropoloji İnsan Çeşitliliğine Bir Bakış. Ankara: Ütopya Yayınevi.
• Maden, A. (1991). Evlenme ve Evlenme Şekilleri. Türk Aile Ansiklopedisi 2, Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları.
• Mambetova, S. (2009). Ukuruk Salıp Üylönüp Utabızbı. Aalam,10, 12 Fevral.
• Murzakmetov, A. (2011). Kelindi Kelgende Kör. Şookum, Aprel.
• Murzakmatova, A. S. (1997). Kırgız Etnografiyası. Narın.
• Nejad, M. (1991). Psikolog Gözüyle Aile ve Cinsel Sorunlarımız. İstanbul: Ya-pa Yayınevi.
• Özuğurlu, K. (1990). Evlilik Raporu. İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi.
• Polat, K. (2005). Beşikten Mezara Kırgız Türklerinde Gelenek ve İnanışlar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Russel, B. (1983). Evlilik ve Ahlak. (V. Eranus Çev.). İstanbul: Say Yayınları.
• Sağol, G. (1995). Manas Destanında Evlilik Geleneği. E. Gürsoy Naskali (Haz.), Manas’ı Kutlarken, Bozkırdan Bağımsızlığa Manas. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Saran, N. (1991). Aile Hayatı ve Toplum. Aile Yazılar 3. Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları.
• Satıbaldiyeva, B. (2012). Ala Kaçuu Ata Saltıpı ce?. Kırgız Tuusu, 3 Fevral.
• Sıdıkova, K. (2003). Küç Küyöö. Bişkek: Biyiktik.
• Smirnov, N. (1930). Kirgizskiye Oçerki. Мoskova: Molodaya Gvardiya.
• Soltonoyev, B. (1993). Kızıl Kırgız Tarıhı, I-Kitep. Bişkek: Uçkun.
• Soorbekov, N. (2012). Kırgız Koomundagı Üy-bülö Ordu. M. R. Rıskulbekov Atındagı Kırgız Ekonomikalık Un-nin Kabarları, 3(22), 43-47.
• Stroilov, L. (1993). Afgandık Kırgızdar. Kırgızdar, Tom 1. Bişkek.
• Sultangarayeva, R. (1988). Başkirskaya Svadebnaya Obryadovaya Poeziya. Ufa.
• Şatinova, N. İ. (1981). Semya u Altaytsev. Dağlık Altay: Gorno-Altayskoye Otd-niye Altayskogo Kn. İzd-va.
• Şaydullayeva, T. (2010). Üy-bülölük Salt Sanaalar: Keçee cana Bügün. “Da” Dialog Avrasiya, 32, 116-117.
• Tartakovskim, V. G. (1961). K. Marks i F. Engels Soçineniya. Tom 21. Moskova: Gosudarstvennoye İzdatelstvo Politiçeskoy Literaturı.
• Tezcan, M. (2003). Türk Kültüründe Kız kaçırma Geleneklerinin Antropolojik Çözümlenmesi. Aile ve Toplum, Eğitim-Kültür ve Araştırma Dergisi, 2(6), 41- 49.
• Tolon, B. (1975). Toplum Bilimlerine Giriş. Ankara: Kalite Matbaası.
• Uraz, G. (1979). Müstakbel Eşten Beklentiler Üzerine Bir İnceleme. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Ünal, A. (2015). Üy-bülö Maseleleri Sotsiologiyanın Küzgüsündö. Bişkek: Maxprint.