Intercultural Life in Mardin: An Evaluation in the Context of Domestic Architecture

Yıl 2017, Sayı: 27, 7 - 60, 31.01.2018

Birgül Açıkyıldız

https://doi.org/10.20427/turkiyat.1437552

Cited By: 1

Öz

This study explores three houses, namely Abdülkadir Pasha Mansion, Dokmak Family House and Oral Family House, constructed by Muslim, Christian and Jew families in Mardin by the end of the 19th century. The houses in question were constructed in an era when Tanzimat bureaucrats implemented the Tanzimat reforms in the Eastern provinces of the Ottoman Empire. Tanzimat and Islahat reforms effected the non-Muslim communities largely as they promised to non-Muslim communities an equal citizen status, and rights to preserve and develop their cultural identities and to participate in political life in the Ottoman world. The article aims to discuss the subject by analyzing the architectural characteristics, decorations and stylistic features of the houses and by focusing on the cultural and political processes which influence the formation of architectural styles, different ethno-religious groups living together in Mardin for centuries developed in connection with this, the spatial organization of housing and the relationship between society and housing will be analyzed. Thus, it will describe architectural and decorative features of each house, compare them and explore their main commonalities and distinctiveness. Based on the critical use of the limited literature on the subject, the study combined archival documents and fieldwork, to addresses the process of intercultural relations, the formation of architectural styles and the mechanism of political change in a holistic approach.

Anahtar Kelimeler

Mardin, Ottoman, ethno-religiosity, interculturality, cultural communication, domestic architecture, Ottoman modernisation.

MARDİN'DE KÜLTÜRLERARASI YAŞAM: KONUT MİMARİSİ BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME

Öz

Çalışmanın konusunu Müslüman, Hıristiyan ve Yahudi aileler tarafından 19. yüzyıl sonunda Mardin kent merkezinde inşa edilmiş üç konutun incelenmesi oluşturmaktadır. Bunlar; Abdülkadir Paşa Konağı, Dokmaklar Evi ve Orallar Evi'dir. Söz konusu evler, Tanzimat bürokratlarının Tanzimat reformlarını Osmanlı İmparatorluğu'nun Doğu eyaletlerinde uyguladıkları dönemde inşa edilmişlerdir. Tanzimat ve Islahat Fermanları eşit vatandaş statüsü ve kültürel kimliklerini koruma ve geliştirmeye yönelik haklar tanıdığından ve Osmanlı İmparatorluğu siyasi yaşamına katma sözü verdiğinden Gayrimüslimleri büyük oranda etkilemiştir. Makale, söz konusu konutların mimari karakteristiklerini, bezemelerini ve üslupsal özelliklerini analiz ederek ve yüzyıllardır bir arada yaşayan farklı etno-dinsel grupların Mardin'de geliştirdikleri mimari üslupların oluşumlarına etki eden kültürel ve siyasal süreçlere odaklanarak konuyu tartışmayı amaçlamaktadır. Bununla bağlantılı olarak konutların mekânsal örgütlenmesi ve toplum-konut ilişkisi de analiz edilecektir. Bu amaçla her konut ayrıntılı olarak betimlenerek ve birbirleriyle karşılaştırılarak, yapıların ortak özellikleri ve farklılıkları ortaya konulacaktır. Konuya ilişkin sınırlı literatürün eleştirel kullanımının yanı sıra arşiv belgelerine ve saha çalışmasına da dayalı olarak yürütülen çalışma, kültürlerarası ilişki, mimari üslupların oluşumu ve siyasal değişim ve dönüşüm süreçlerini bütüncül yaklaşımla ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mardin, Osmanlı, etno-dinsellik, kültürlerarasılık, kültürel iletişim, konut mimarisi, Osmanlı modernleşmesi.

Kaynakça

• Abdulgani Efendi (1999). Mardin Tarihi. (B. Zengin, Ed.). Ankara, Afşaroğlu Matbaası.
• Abdüsselam Efendi (2007). Mardin Tarihi. (H.H. Güneş, Ed.). İstanbul.
• Açıkyıldız, Ş. B. (2018). Mardin in the Post-Tanzimat Era: Heritage, Changes and Formation of an Urban Landscape. (Baskıda).
• Ahmed, R. (1988). Onikinci Asr-ı Hicride İstanbul Hayatı (1689-1785). İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Akyüz, G. (1998). Mardin İli'nin Merkezinde Civar Köylerinde ve İlçelerinde Bulunan Kiliselerin ve Manastırların Tarihi. İstanbul.
• Alioğlu, E. F. (2003). Mardin Şehir Dokusu ve Evler. İstanbul.
• Alioğlu, E. F. (2008). Geleneksel Mardin Evinin Tarihsel Referansları. Arkitekt, 517, 30-42.
• Alioğlu, E. F. (2013). Geleneksel Mardin Evleri. Mardin Tebliğleri. Mardin ve Çevresi Toplumsal ve Ekonomik Tarihi Konferansı (E. Ayvaz, A. Yılmaz, Ed.) içinde (ss. 44-55). İstanbul.
• Altun, A. (1978) Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi’nin Gelişmesi. İstanbul.
• Armalto, S. (1993). Türkiye Mezopotamyası'nda Mardin (Merde, Marde), Södertalje.
• Aydın, S., Emiroğlu, K., Özel, O ve Ünsal, S. (2001). Mardin: Cemaat-Aşiret-Devlet. İstanbul.
• Bakhtin, M. (2001). Karnavaldan Romana Edebiyat Teorisinden Dil Felsefesine Seçme Yazılar. İstanbul.
• Baykara, T. (1988). Anadolu’nun Tarihî Coğrafyasına Giriş I: Anadolu’nun İdari Taksimatı. Ankara.
• Bekin, D. (2010). Tarihin Işığında Mardin. Ankara: Korza Yayıncılık.
• Bell, G. (1982). The Churches and Monasteries of the Tur ‘Abdin. London.
• Ben-Yaacob, A. (2006). Mardin. Encyclopaedia Judaica, 13, 518.
• Beyazıt, D. (2006). 12-13. Yüzyıl Artuklu Yapılarında Geometrik ve Bitkisel Bezemeler: Antik ve İslami Üsluplar Arasında. Makalelerle Mardin II Ekonomi-Nüfus Kentsel Yapı (İ. Özcoşar, Ed.) içinde (ss. 169- 187). İstanbul.
• Beyazıt, D. (2009). Le Décor Architectural Artuquide en Pierre de Mardin Placé Dans son Contexte Régional. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Paris I Panhéon-Sorbonne Üniversitesi, Paris.
• Buckingham, J. S. (1827). Travels in Mesopotamia. London.
• Budge, S.E.A.W. (1920). By Nile and Tigris. A Narrative of Journeys in Egypt and Mesopotamia on Behalf of the British Museum Between the Years 1886 and 1913. Londra.
• Cuinet, V. (1891). La Turquie d’Asie, Géographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnée de Chaque Province de l’Asie Mineure. Vol. II. Paris.
• Çadırcı, M. (1985). Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Ülke Yönetimi. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 5, 210-230.
• Çadırcı, M. (1991). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri'nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Çadırcı, M. (2011). Tanzimat Sürecinde Türkiye: Anadolu Kentleri. (T. Ercoşkun, Ed.) İstanbul: İmge Kitabevi.
• Davison, R.H. (1954). Turkish Attitudes Concerning Christian-Muslim Equality in the Nineteenth Century. The American Hictorical Review, 59(4), 844-64.
• Demorgon, J. (1999). Multiculturel ou interculturel. Pratiques de Formation, Analyses, 37-38, 13-26.
• Dewey, W. C. (1889). Mardin in Mesopotamia. The Missionary Herald at Home and Abroad. Boston, vol. 85, 94-97.
• Dinç, F. (2007). 235 Numaralı Şeriye Sicil Defterine Göre Mardin. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.
• Eldem, S. H. (1986). Türk Evi Plan Tipleri. İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Erarslan, A. (1996). Mezopotamya Bölgesinde Tarihî Çağlarda Görülen Konut Mimarisi Tipolojisi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İTÜ, İstanbul.
• Erarslan, A. (2010). Mezopotamya Konut Mimarisinde Merkezî Avlu Plan Tipinde Mekân Kullanımı (MÖ 3000-562). Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 10, 1-15.
• Erarslan, A. (2012). Orta Çağ Türk Mimarlığında Eyvan Kullanımında Mekân-İşlev İlişkisi. Megaron, 7(3), 145-160.
• Ercan, Y. (1990). Osmanlı İmparatorluğu'nda Gayrimüslimlerin Giyim, Mesken ve Davranış Hukuku. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 1(1), 117-125.
• Erdoğan, E. (1996). Anadolu Avlularının Özellik ve Düzenleme İlkeleri Üzerinde Karşılaştırmalı Bir Araştırma. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Erol, S. (2008). La Communication interculturelle entre la communauté chrétienne (Assyrienne) et la communauté musulmane le d'une ville pluriculturelle: Mardin. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Galatasaray Üniversitesi. İstanbul.
• Ertaş, M.Y. (2007). Tanzimat Dönemi’nde Mardin ve Çevresinde Devlet Aşiret İlişkileri. Makalelerle Mardin I - Tarih Coğrafya (İ. Özcoşar, Ed.) içinde (497-528). İstanbul: Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayını No: 7.
• Ertürk, M. (2013). Mekânın Diyalojisi: Kent-Mekânı-Kent Öznesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Bilgi Üniversitesi, İstanbul.
• Gabriel, A. (1940). Voyages Archéologiques dans la Turquie Orientale. Paris: Boccard.
• Geary, G. (1878). Through Asiatic Turkey, Narrative of a Journey from Bombay to the Bosphorus. London.
• Göçek, F. M. (2005). The Legal Recourse of Minorities in History: Eighteenth-Century Appeals to the Islamic Court of Galata. Minorities in the Ottoman Empire. (M. Greene, ed.) içinde (ss. 47-69). Princeton.
• Gökhan, B. Ö. (2007). Diyarbakır ve Mardin'deki Tarihî Kamu Yapıları. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• Göyünç, N. (1969). Diyarbekir Beylerbeyiliği'nin İlk İdari Taksimatı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 23, 23-34.
• Göyünç, N. (1983). Osmanlı İdaresinde Ermeniler. İstanbul: Gültepe Yayınları.
• Göyünç, N. (1991). XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Gradeva, R. (1994). Ottoman Policy Towards Christian Church Buildings. Etudes Balkaniques, 4, 14-36.
• Günay, R. (2006). Mardin'de Gayrimüslimlerin Durumu (XIX. Yüzyılın İlk Yarısında). I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyum Bildirileri (İ. Özcoşar, H. H. Güneş, Ed.) içinde (ss. 745-752). İstanbul.
• Güneş, A. (2008). İslam Hukukunda Gayrimüslimlerin Vatandaşlık Statüleri. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 11, 255-268.
• Gürhan, V. (2012). XVIII. Yüzyılda Mardin, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Hall, S. (1990). Cultural Identity and Diaspora. Identity: Community, Culture, Difference (J. Rutherford, Ed.) içinde (ss. 222-237). London.
• Hartmann, E. (2013). The Central State in the Borderlands. Ottoman Eastern Anatolia in the Late Nineteenth Century. Shatterzone of Empires. Coexistence and Violence in the German Habsburg, Russian, and Ottoman Borderlands (O. Bartov ve E.D. Weitz, Ed.) içinde (ss. 172-190). Bloomington and Indianapolis.
• İzgöer, A.Z. (1999). Diyarbakır Salnâmeleri 1286-1323 (1869-1905). Cilt I-V. İstanbul.
• Kankal, A., Özcoşar, İ., Güneş, H. H. ve Gürhan, V. (2007). 183 Nolu Mardin Şeriye Sicili Belge Özetleri ve Mardin. İstanbul.
• Karpat, K. H. (1972). The Transformation of the Ottoman State, 1789-1908. International Journal of Middle East Studies, 3, 259-60.
• Karakaş, B. (2011). Süryani Kırsal Mimarisi Üzerine Bir Araştırma: Midyat-Haberli (Basibirn) Köyü Örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.
• Kartarı, A. (2016). Kültür, Farklılık ve İletişim. Kültürlerarası İletişimin Kavramsal Dayanakları. İstanbul.
• Kenanoğlu, M. M. (2012). Osmanlı Millet Sistemi, Mit ve Gerçek. İstanbul.
• Keser, E. (2002). Tur Abdin - Süryani Ortodoks Dinî Mimarisi. İstanbul.
• Kinneir, J. M. (1818). Journey Through Asia Minor, Armenia, Koordistan in the Years 1813 and 1814. London
• Köker, O. (2011). Orlando Carlo Calumeno Koleksiyonu'ndan Kartpostallarla Diyarbekir Vilayetinde Ermeniler. İstanbul: Birzamanlar Yayıncılık.
• Kuban, D. (1995). Türk Ev Geleneği Üzerine Gözlemler. Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler içinde (ss. 225-240). İstanbul.
• Küçük, C. (1985). Osmanlılarda "Millet Sistemi" ve Tanzimat. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 4, 1007-1020.
• Küçükkırca, A. İ. (2011). Homelesness and Homemaking. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Binghampton Üniversitesi. New York.
• Lee, M. (1997). Relocation Location: Cultural Geography, the Specificity of Place and the City Habitus. Cultural Methodologies, (J. McGuigan, Ed.) içinde (ss. 127-141). Londra: Sage.
• Makdisi, U. (2000). The Culture of Sectarianism: Community, History, and Violence in Nineteenth-Century Ottoman Lebanon. Berkeley, Los Angeles: University of California Press.
• Morton, M. G. (2002). Art History on the Academic Fringe: Taine’s Philosophy of Art. Art History and Its Institutions: Foundations of A Discipline, (E. Mansfield, Ed.) içinde (ss. 215-228). Oxford.
• Niebuhr, C. (1792). Travels Through Arabia and Other Countries In The East. II. Edinburgh.
• Numan, B. (2009). Analysis of A Problematic City Block in Mardin: The Milli Settlement. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İTÜ, İstanbul.
• Ortaylı, İ. (1985). Osmanlı İmparatorluğu'nda Millet. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 4, 996-1001.
• Ortaylı, İ. (1985). Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde Yerel Yönetimler. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 5, 231-244.
• Özcoşar, İ. (2006). 19. Yüzyılda Mardin Nüfusu. I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyum Bildirileri (İ. Özcoşar, H. H. Güneş, Ed.) içinde (ss. 793-802). İstanbul.
• Özcoşar, İ. (2008). Bir Yüzyıl Bir Sancak Bir Cemaat: 19. Yüzyılda Mardin Süryanileri. İstanbul.
• Özcoşar, İ. (2009). Merkezîleşme Sürecinde Bir Taşra Kenti Mardin (1800-1900). Mardin.
• Özcoşar, İ., Güneş, H. H. ve Dinç, F. (2006). 242 Nolu Mardin Şeriye Sicili Belge Özetleri ve Mardin. İstanbul.
• Özcoşar, İ., Güneş, H. H. ve Bozkurt, A. (2007). 193 Nolu Mardin Şeriye Sicil Belge Özetleri ve Mardin. İstanbul.
• Özdoğan, A. (1999). Çayönü. Neolitic in Turkey: The Cradle of Civilisation, New Discoveries (M. Özdoğan, N. Başgelen, Ed.) içinde (ss. 35-64). İstanbul: Arkeoloji Sanat Yayınları.
• Öymen G. Ş. (1996). Mekân Örgütlenmesi. Trabzon: Gür Yayıncılık.
• Özmen, A. (2006). Tur Abdin Süryanileri Örneğinde Etno-Kültürel Sınırlar. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Palalı, İ. (1999). XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Diyarbakır (Vilayet Sâlnâmeleri ve Mahalli Kaynaklara Göre) (1869-1905).Yayımlanmamış Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi, Malatya.
• Rapoport, A. (1969). House, Form and Culture. London: Prentice-Hall, Inc.
• Rapoport, A. (2004). Kültür, Mimarlık, Tasarım. İstanbul.
• Sarı, E. (2004). Kültürlerarası İletişim: Temeller, Gelişmeler, Yaklaşımlar. Folklor/Edebiyat, 3(39), 1-31.
• Sarı, E. (2009). Mardin'de Kültürlerarası İletişim ve Kültürel Kimliğin/Farkın İnşası. Alternatif Politika, 1 (2), ss. 227-259.
• Sarı, E. (2010). Kültür, Kimlik, Politika. Mardin'de Kültürlerarasılık. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sarı, S. (2006). Tereke Kayıtlarına Göre 18-19. Yüzyılda Mardin’de Sosyal-İktisadi Hayat. I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyum Bildirileri (İ. Özcoşar, H. H. Güneş, Ed.) içinde (ss. 767-775). İstanbul.
• Sayılan, F. (1987). Mardin Evleri. Türkiyemiz, 53, 7-14; 40-48.
• Seyhan, E. (1999). Mardin Evlerinde Mekân Kurgusu. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, MSGSÜ, İstanbul.
• Shaw, S. J. (1992). Local Administrations in the Tanzimat. 150.Yılında Tanzimat (H.D. Yıldız Ed.) içinde (ss. 33-49). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Simon, H. Fr. P. (2008). 1915 Bir Papazın Günlüğü/Kartal Yuvası Mardin’de Beklenmedik Felaket. İstanbul.
• Sinclair, T. A. (1989). Eastern Turkey. An Architectural and Archaeological Survey. vol. III. London: The Pindar Press.
• Southgate, R. H. (1840). Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persia, and Mesopotamia. Vol. II. London.
• Soykan, T. T. (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler. İstanbul: Ütopya.
• Soyukaya, N., Özgür, M., Kaya, F., Han, Z., Savaş, B. ve Alpay, E. (2013). Mardin Kültür Envanteri. Mardin.
• Söylemez, M. M. (2010). İlk Dönem İslam Toplumunda Gayrimüslimlerin Yeri: Haklar ve Hoşgörü. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22, 99-124.
• Tan, E. (2010). 179 Nolu Mardin Şeriye Sicilinin Transcripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, KSİÜ, Kahramanmaraş.
• Tekdal, D. (2009). 208 Numaralı Mardin Şeriye Sicili, Metin Transkripsiyonu ve Değerlendirme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.
• Trigueiro, E. (1994). Change (and continuity) in Domestic Space Design. Yayımlanmamış Doktora Tezi, University College London, London.
• Uluçam, A. (2006). İslam Dönemi Mardin’i. Taşın Belleği Mardin (F. Özdem, Ed.) içinde (ss. 99-115). İstanbul.
• Ünal, M. A. (1999). XVI ve XVII. Yüzyıllarda Diyarbekir Eyaletine Tâbi Sancakların İdari Statüleri. Osmanlı Devri Üzerine Makaleler ve Araştırmalar içinde (ss. 170-189). Isparta.
• Ünal, M. A. (2006). XVI. Yüzyılda Güneydoğu Anadolu'da Timar Tevcihleri -Mir-i Aşîret ve Cebelü Timarları-. I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyum Bildirileri (İ. Özcoşar, H. H. Güneş, Ed.) içinde (ss. 281- 298). İstanbul.
• Wilson, S.C.W. (1895). Handbook for Travellers in Asian Minor, Transcaucasia, Persia, etc. Londra.
• Yaşar, M. A. (2006). Salnamelere göre 19. Yüzyılda Mardin. I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyum Bildirileri (İ. Özcoşar, H. H. Güneş, Ed.) içinde (ss. 641-653). İstanbul.
• Yılmazçelik, İ. (1995). XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Young, I. M. (1997). House and Home: Feminist Variations on a Theme. Intersecting Voices/Dilemmas of Gender, Political Philosophy and Policy içinde (ss. 134-164). Princeton.
• Zürcher, E. J. (1993). Modernleşen Türkiye'nin Tarihi. İstanbul: İletişim.