Türkiye Türkçesindeki Bağlayıcı Yarı Ünlünün Art Zamanlı Gelişimi

Yıl 2021, Sayı: 34, 35 - 60, 19.05.2021

Ensar Kılıç

https://doi.org/10.20427/turkiyat.735154

Öz

Çatışan fonem birliklerini onarmak amacıyla kullanılan uyum sesleri, dillerin yapısına göre farklı işlevleriyle ön plana çıkmaktadır. Nitekim sondan eklemeli bir dil olan Türkçede, yerlileştirme amacıyla kullanılan uyum seslerinden ziyade bağlayıcı seslerin hususiyetlerine yoğunlaşılmıştır. Yarı ünlü olması ve düzenli bir formant yapısına sahip olması nedeniyle /-y-/, Batı Oğuz lehçelerinde ünlüler arasındaki sesletim zorluğunun giderilmesinde kullanılan en yaygın fonemdir. Eski Türkçede az sayıda örnekte de olsa ünlü çatışmasını önlemek için kullanılan bu ses, özellikle ünlü çatışmasından ve uzun ünlülerden kaçınma eğilimindeki bu lehçelerde ek girişlerindeki /ḳ, k/ > /ġ, g/ > [ɣ (>ɰ) ~ ɰ̟] > [-Ø-] ~ /y/ gelişimiyle hızlı bir şekilde kullanım alanını genişletmiştir. Ayrıca Batı Oğuz lehçelerinde ek girişlerindeki /ḳ, k, ġ, g/ sesleri ünsüzle biten kelimelerle bağlandığında erimiştir. Ancak bu sesler ünlü çatışması olan yerlerde ise /-y-/ koruyucusuyla ortaya çıkmıştır. Bu durum /-y-/’nin eke ait bir ses olarak değil bir bağlayıcı ünsüz olarak algılanmasına sebep olmuştur. Böylelikle /-y-/ dildeki ünlü çatışması yaşanan diğer yapılara da bulaşmıştır. İşte bu makalede Türkiye Türkçesindeki bağlayıcı /-y-/ sesinin gelişimi diğer lehçelerdeki örneklerin de yardımıyla fonotaktik yöntemle incelenmiştir. Böylelikle bağlayıcı yarı ünlünün art zamanlı gelişimi, analojik geçmişi ve umumileşme süreci hakkında yeni önerilerin getirilmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bağlayıcı ses, ünlü çatışması, /-y-/ fonemi, fonotaktik uyum, fonotaktik onarım

The Diacronic Development of the /-y-/ Connection Semi-Vocal in Modern Turkish

Öz

In any language, the harmony phonemes that language needs most come to the fore. On this occasion, in Turkish, which is an agglutinative language, connection phonemes are emphasized more than the sounds of localization. As it is a glide phoneme, /-y-/ is the most common phoneme used in Turkish to eliminate the hiatuses. In West Oguz group, this voice, which is used to prevent hiatus in a few examples in Old Turkish, has expanded its usage area with the development of /ḳ, k/ > /ġ, g/ > [ɣ (>ɰ) ~ ɰ̟] > [-Ø-] ~ /y/ in the first voices of suffixes. Because, this group tends to avoid long vocals. Besides in the Oguz group, the /ḳ, k, ġ, g/ sounds at the beginning of the suffix completely melted in the non-hiatus connections. However, the /-y-/ has been preferred in the connections where hiatus occurs. This caused the /-y-/ sound to be perceived as a connection sound. Thus, /-y-/ has been spread to other structures. In this article, the connection semi-vocal /-y-/ in Turkey Turkish has been examined by comparative and phonotactic method. Thus, it is aimed to bring new suggestions about the diachronic development and expansion process of the /-y-/.

Anahtar Kelimeler

Connection sound, hiatus, /-y-/ phoneme, phonotactic harmony, phonotactic repair

Kaynakça

• Adalı, O. (1979). Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Akalın, Ş. H. vd. (2011). Büyük Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aksan, D., Atabay, N. ve Özel, S. (1978). Türkiye Türkçesi Gelişmeli Sesbilimi. Türk Dil Kurumu, Ankara.
• ------------ (2015). Her Yönüyle Dil. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Altun, H. O. (2012). Türkiye Türkçesindeki Arapça Alıntı Kelimelerde Ünlü Uyumsuzlukları. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 32, 55-71.
• Ata, A. (2011). Orhun Türkçesi. (G. Gülsevin, M. M. Tulum, Ed.), Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayınları.
• Balcı, O. (2014). Kazak ve Kırgız Türkçelerinde İstek Ekleri, İşlevleri ve İstek İşlevli Diğer Kipler. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 52, 51-84.
• Bang, W. (1917). Vom Köktürkischen zum Osmanischen. Vorarbeiten zu Einer Vergleichenden Grammatik des Türkischen: Über das Türkische Interrogativpronomen. Vol. 1, Akademie der Wissenschaften.
• Banguoğlu, T. (2000). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Beel, R. ve Felder, J. (2013). Phonological Adaptations of English Loanwords in Turkish. Proceedings of the Big South Undergraduate Research Symposium, 1-8.
• Bilgin, M. (2006). Anlamdan Anlatıma Türkçemiz. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Buran, A. (1998). Türkiye Türkçesinin Ses Bilgisi ile İlgili Sorunları. Makaleler, (E. Alkaya ve diğerleri, Ed.), Ankara: Turkish Studies.
• Caferoğlu, A. (2015). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Caldwell, R. (1913). A Comparative Grammar of the Dravidian Or South-Indian Family of Languages. London: AES.
• Coşgun-Ögeyik, M. (2008). Türkçe'de Sesbilim Betimlemesi ve Dil Öğretiminde Kullanımı için Bir Örnek Çalışma: Jaklin Kornfilt, Turkish. Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Dergisi, 10, 39-57.
• Coşkun, M. V. (2007). Standart Türkçede Ses Olaylarının Sebep-Sonuç İlişkisi Çerçevesinde Yeniden Sınıflandırılması. 38. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, 347-368.
• Çotuksöken, Y. (2001). Uygulamalı Türk Dili. İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• Doerfer, G. (2012). Sekiz Halaçça Atasözü (S. Tulu, Çev.). Tehlikedeki Diller Dergisi, 25-32.
• Dursunoğlu, H. (2006). Türkiye Türkçesinde Konuşma Dili ile Yazı Dili Arasındaki İlişki. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 30, 1-21.
• ------------------ (2011). Türkiye Türkçesindeki Arapça Sözcükler ve Bu Sözcüklerdeki Ses Olayları. 38. ICANAS, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara, ss. 517-528.
• Dwyer, A. (2007). Salar: A Study in Inner Asian Language Contact Processes Part I: Phonology. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Eker, S. (2006). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
• England, N. (1983). A Grammar of Mam, a Mayan Language. Texas: University of Texas Press.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. (2000). Türkiye Türkçesinde Yardımcı Ses. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 2000/2 (Eylül), 219-225.
• ------------------- (2011). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Erdal, M. (1998). On the Verbal Noun in -(y)Iş. Doğan Aksan Armağanı, Ankara: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 53-68.
• ----------- (2013). Oğuz Türkçesinde ve Batı İranî Dillerde Öndamaksıl Ekleşme Ünsüzü (M. Salan, Çev.). Dil Araştırmaları Dergisi, 12, 259-260.
• Erdem, İ. (2014). Konuşma Dili Açısından Arapça ve Farsça Alıntı Kelimelerin Bugünkü Durumu. Ana Dili Eğitimi Dergisi, 1, 92-100.
• Ergin, M. (2008). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Gemalmaz, E. (1997). Türkçede Bağlayıcı (Yardımcı) Ses Konusu Üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 7, 1-5.
• Gülensoy, T. (2000). Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ.
• --------------- (2015). Türkiye’de “Altayistik” Çalışmaları. Kültür Evreni, 26, 9-13.
• Hacıeminoğlu, N. (2013). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hall, N. (2011). The Blackwell Companion to Phonology. Blackwell Companions to Literature and Culture V, West Sussex, 1576-1596.
• Hatipoğlu, V. (1969). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Jabur, E. (2019). Infants Learning Phonotactic Patterns. International Journal of Research in Social Sciences and Humanities, Vol. 9, 210-215.
• Kara, M. (1998). Türkmen Türkçesinde Ünlüler. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 6, 824-837.
• Karaağaç, G. (2010). Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karabulut, F (2019). Türk Dilinde Yardımcı Ses Tartışmalarına Fonem Kuramı Bağlamında Bir Yaklaşım: Fonemik Yarılma ve Fonemik Birleşme Temelinde /y/ ve /n/ İkiliği. X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı, 941-961.
• Karaca, V. İ. (2012). Türkiye Türkçesindeki Alıntı Sözcüklerde Görülen Ses Olayları Üzerine Bir İnceleme. Turkish Studies, 7/4, 2059-2090.
• Karademir, F. (2011). Eş Zamanlı Bakışla Türkiye Türkçesinde Yardımcı Ünsüzler. Turkish Studies, 6/2 (Bahar), 561-598.
• Karaörs, M. (2005). Ders Kitaplarındaki Yardımcı Seslerle İlgili Bilgi Yanlışları. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19/2, 27-36.
• Kartallıoğlu, Y. ve Yıldırım, H. (2007). Azerbaycan Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri, (A. B. Ercilasun, Ed.), Ankara: Akçağ, 171-230.
• Kasapoğlu-Çengel, H. (2007). Kırgız Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri, (A. B. Ercilasun, Ed.), Ankara: Akçağ, 481-542.
• Kılıç, E. (2018). Ana Türkçedeki Fonemik Yarılmaların Eski Türkçedeki Yardımcı Seslerin Oluşumundaki Etkisi. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Manisa.
• Kılıç, M. Â. (1999). Türkçede "Ğ" Sorunu. Türk Dili, Ankara: Türk Dil Kurumu, 958-960.
• --------------- ve Erdem, M. (2008). Türkiye Türkçesindeki ‘Yumuşak G’ Ünsüzünün Fonetik Analizi. VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2809-2826.
• Kılıç, M. ve Kılıç, M. Â. (2012). Türkçeye Yabancı Dillerden Geçen Kelimelerde Algısal Ünlü Türemesi. 7. Uluslararası Türk Dili Kurultayı (24-28 Eylül 2012), Ankara, 1-7.
• Kim, K. ve Kochetov, A. (2011). Phonology and Phonetics of Epenthetic Vowels in Loanwords: Experimental Evidence from Korean. Lingua, 121, 511-532.
• Koç, N. (1996). Yeni Dilbilgisi. İstanbul: İnkılâp Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kotwicz, W. (1936). Les Pronoms Dans les Langues Altaiques. Prace Komisji Orjentalistycznej Polskiej Akademji Umiejętności, Krakow.
• Krahmalkov, C. (2001). A Phoenician-Punic Grammar. Leiden: Brill.
• Ladefoged, P. ve Maddieson, I. (1996). The Sounds of the World's Languages. Cambridge: Blackwell.
• Morley, R. (2018). Is Phonological Consonant Epenthesis Possible? A Series of Artificial Grammar Learning Experiments. Phonology, 35, 649-688.
• Orucov, Ə., Abdullayev, B. ve Rəhimzadə, N. (2006). Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti. 4 Cilt, Bakı: Şərk-Qərb.
• Önem, E. (2016). A Contrastive Analysis of English and Turkish Plural Markers. International Journal of English Linguistics, 6, 112-118.
• Öner, M. (2013). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Özkan, N. (2007). Gagavuz Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri, (A. B. Ercilasun, Ed.), Ankara: Akçağ, 81-170.
• Öztekten, Ö. (2008). Türkiye Türkçesinde Yardımcı Sesin Ekleşmesi. VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, Ankara: Türk Dil Kurumu, 1-6.
• Perry, J. (2005). A Tajik Persian Reference Grammar. Leiden: Brill.
• Poppe, N. (1925). Türkisch-Tschuwassische Vergleichende Studien. Islamica I, Vol. 1(4), Leipzig, 409-427.
• ------------ (2016). Moğol Yazı Dilinin Grameri (G. Karaağaç, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Sağır, B. (2018). Özbek Türkçesindeki -Åḳ/-Yåḳ Enklitiği Üzerine. Yeni Türkiye Türk Dili Özel Sayısı I -Türk Dili Konuşan Ülkeler Kurultayı Bildiriler Kitabı, 99, 267-276.
• Sevortyan, E. V. (1968). Fiilden Fiil Yapması Eki ve Bununla İlgili Fonetik Sorunlar. XI. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler, Ankara: Türk Dil Kurumu, 101-107.
• Sjoberg, A. (1963). Uzbek Structural Grammar. Uralic and Altaic Series, 18, Indiana Unuversity.
• Suihkonen, P., Comrie, B. ve Solovyev, V. (2012). Argument Structure and Grammatical Relations: A Crosslinguistic Typology. Amsterdam: John Benjamins.
• Tamir, F. (2007). Kazak Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri, (A. B. Ercilasun, Ed.), Ankara: Akçağ, 429-480.
• Tekin, T. (1980). 3. Kişi İyelik Eki Üzerine. Dilbilim Çevresi Genel Dilbilim Dergisi, 7-8, 429-480.
• ---------- (2000). Türkçede Kaynaştırma Sesleri. 13. Dilbilim Kurultay Bildirileri (13-15 Mayıs 1999), (A. S. Özsoy ve E. E. Taylan, Ed.), İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 109-112.
• ---------- (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tolkun, S. (2002). Özbek Türkçesinde Yeni Kelime Türetmede Kullanılan Yabancı Unsurlar. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 14, 337-365.
• ---------- (2009). Özbekçede Fiilimsiler. İstanbul: Dijital Sanat.
• ---------- (2018). -(X)ş Mastar Eki midir? Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 9, 297-328.
• Turan, F. (2010). Türkçe Sözlüklerde İngilizceden Türkçeye Geçen Kelimelerin İmlası ve Tanımı: Problemler ve Öneriler. Türkiye’de ve Dünyada Sözlük Yazımı ve Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu, İstanbul: Kubbealtı Vakfı & Bahçeşehir Üniversitesi, 212-220.
• Türk Dil Kurumu (TDK) [1970]. Yeni Yazım (İmlâ) Kılavuzu. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türkmen, E. (2017). Türkmen Türkçesinde -Xp Zarf-Fiil Ekinin Kullanım Özellikleri ve İşlevleri. The Journal of Kesit Academy, 10, 607-620.
• Unubi, A. ve Ikani, F. (2019). Igala Syllable and Phonotactics. The Expression Journal, 6, 1-14.
• Windfuhr, G. ve Perry, J. (2009). Persian and Tajik. The Iranian Languages, London: Routledge, 416-545.
• Veloso, J. (2010). Central, Epenthetic, Unmarked Vowels and Schwas: A Brief Outline of Some Essential Differences. Linguística - Revista de Estudos Linguísticos da Universidade do Porto, 5, 193-213.
• Yıldız, O. (1999). Dilimizdeki Arapça ve Farsça Kökenli Kelimelerde Görülen Fonetik Gelişmeler. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4, 321-338.
• Yılmaz, Y. (2012). {-mAk} ve {-mA} Eklerinin Hâl Ekleriyle Münasebeti. Turkish Studies, 7/2, 1267-1280.
• Yüceol-Özezen, M. (2018). Türkçede Zarf-Fiiller ve Zarf-Fiillerde Yapılaşma Süreçleri. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24, 79-97.
• Zimmer, K. ve Orgun, O. (1999). Turkish. Handbook of the International Phonetic Association: A Guide to the Use of the International Phonetic Alphabet. Cambridge University Press, 154–158.