DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK’TE MİMARİ VE EL SANATLARI

Yıl 2022, Sayı: 37, 111 - 141, 27.12.2022

Enes Kavalçalan

https://doi.org/10.20427/turkiyat.1127432

Öz

Karahanlı Dönemi’nin önemli eserlerinden biri olan Dîvânu Lugâti’t-Türk bir sözlükten öte 11. yüzyılda hüküm sürmüş olan Türk beyliklerinin yaşattıkları kültürün yansıtıcısı olmuştur. Farklı bölgelerde kullanılan Türk lehçelerini bir araya getiren bu eser sayesinde dönemin giyim-kuşam, yeme-içme, gelenek-görenek ve üretim-tüketim alışkanlıklarından oluşan yaşam tarzları hakkında bilgiler edinmekteyiz. Bunun yanı sıra sözlük, sanat ve sanat tarihi terminolojisi açısından da okuyucusuna zengin veriler sağlamaktadır. Bu çalışmada özellikle “mimari” ve “el sanatları” kapsamında yer alan terimler üzerinde durulmuştur. Amacımız bu terimleri bir liste halinde aktarmak değil, sözlüğün bize sağladığı veriler ışığında bunları anlamlı bir bütünün parçası haline getirerek dönemin üretim araçlarını ve tekniklerini yeniden canlandırmaya çalışmaktır. Bu canlandırma esnasında günümüz kaynaklarından da yararlanılarak anlatım desteklenmiş ve ayağı yere basan bir kurgu oluşturulmaya çalışılmıştır. Böylelikle Türk üretim kültürünün kendini muhafaza ederek günümüze kadar geldiği de anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Dîvânu Lugâti’t - Türk, Mimari, El Sanatları, Teknik, Gelenek., Dîvânu Lugâti’t-Turk, architecture, handicrafts, technique, tradition.

Architecture and Handicrafts in the Dîvânu Lugâti’t-Turk

Öz

One of the most significant manuscripts from the Karakhanid Period is the Dîvânu Lugâti't-Turk. It served as a mirror of the culture of the Turkish princes that ruled in the 11th century in addition to serving as a dictionary. This text combines several regionally used Turkish dialects and provides details on the mannerisms of the time, including information on people’s clothing, dietary habits, traditions and customs, and their patterns of production and consumption. Additionally, this dictionary offers its users extensive information on topics related to visual arts and art history. This study pays special attention to the phrases "architecture" and "handicrafts," featured in the dictionary. Instead of providing a list of these terms, our goal is to try to recapture the production methods and tools used and incorporating them into a coherent based on the dictionary's information. In an effort to write a realistic fiction, current sources were also used during the narration. Thus, it is clear that Turkish production culture survived by preserving its main elements.

Anahtar Kelimeler

Dîvânu Lugâti’t-Turk, architecture, handicrafts, technique, tradition.

Kaynakça

• Abbasova, A. (2019). Altay Topluluklarında Mesken - Çadırın Önemi ve Türleri. İ. Şahin, F. Solak, G. K. Ercilasun, M. B. Çelik, A. Taşbaş ve E. Taşbaş (Ed.), Altay Toplulukları Mesken ve Mesken Kültürü içinde (ss. 93-100). İstanbul: Türk Dünyası Belediyeler Birliği Yayınları.
• Atalay, B. (2021). Dîvanu Lugâti’t Türk (C. I-II). Ankara: TDK.
• Aydınlı, O. (2014). İslâm Hâkimiyetine (II./VIII. Asır) Kadarki Dönemde Soğd Havzasının İktisadî ve Sosyokültürel Dinamikleri. İslâm Araştırmaları Dergisi, 32, 99-126.
• Cezar, M. (1977). Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Deniz, B. (2005). Anadolu-Türk Halı Sanatının Kaynakları. Sanat Tarihi Dergisi, 14(1), 79-103.
• Donuk, A. (1992). Balık. TDV. İslam Ansiklopedisi, 5, 12.
• Eberhard, W. (2019). Çin Tarihi. Ankara: TTK.
• Ekiz, M. (2012). Divanu Lügati’t-Türk'te Yer Alan Mimarî Terimler Üzerine. Turkish Studies, 7(4), 1681-1690.
• Eratalay, S. Ö. (2019). Terzilik Terimleri Bağlamında Divan-ü Lûgat-it-Türk’te Alet Adları. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 6(3), 1769-1785.
• Ercilasun, A. B. (2019). Eski Türklerde Ev ve Mesken Kavramı. İ. Şahin, F. Solak, G. K. Ercilasun, M. B. Çelik, A. Taşbaş ve E. Taşbaş (Ed.). Altay Toplulukları Mesken ve Mesken Kültürü içinde (ss. 27-40). İstanbul: Türk Dünyası Belediyeler Birliği Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2020). Kâşgarlı Mahmud – Dîvânu Lugâti’t-Türk–Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: TDK.
• Erdoğan, M. H. (2019). Türkler ve Soğdaklar (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi. Ankara.
• Erdoğan, S. (2021). Kırşehir Yöresinde Tespit Edilen Dokumacılık Terimleri (İsimler). Türklük Bilimi Araştırmaları, 50(50), 69-93.
• Esin, E. (1968). Orduğ (Başlangıçtan Selçuklulara Kadar Türk Hakan Şehri). Tarih Araştırmaları Dergisi, 10, 135-215.
• Esin, E. (1978). İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş (Türk Kültürü El Kitabı II, Cilt 1/b’den ayrı basım). İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Genç, R. (2015). Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası. Ankara: TKAE.
• Göksu, E. (2013). Tarih-i Buhara. Ankara: TTK.
• Görgünay Kırzıoğlu, N. (1995). Altaylar'dan Tunaboyu'na Türk Dünyası'nda Ortak Yanışlar (Motifler). Ankara: Türksoy Yayınları.
• Hasol, D. (1979). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
• İzgi, Ö. (1989). Çin Elçisi Wang Yen-te’nin Uygur Seyahatnamesi. Ankara: TTK.
• Kafesoğlu, İ. (1996). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Kirişçioğlu, F. (2019). Saha (Yakut) Türklerinin Geleneksel Meskenleri. İ. Şahin, F. Solak, G. K. Ercilasun, M. B. Çelik, A. Taşbaş ve E. Taşbaş (Ed.), Altay Toplulukları Mesken ve Mesken Kültürü içinde (ss. 101-109). İstanbul: Türk Dünyası Belediyeler Birliği Yayınları.
• Nuhoğlu, M. (2017). Sanat ve Sanat Terminolojisi Açısından Dîvânü Lügati’t-Türk Üzerine Bir Değerlendirme. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 59(59), 285-303.
• Ögel, B. (1971). Türk Kültürünün Gelişme Çağları I. İstanbul: MEB.
• Salman, F. (2002). Başlangıcından Türkiye Selçuklularına Kadar Türklerde Tekstil ve Dokumacılık Sanatı. Türkler Ansiklopedisi içinde (C. 4, ss. 208-214). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları,
• Schafer, E. H. (2021). Semarkand’ın Altın Şeftalileri (S. Acar, Çev.). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Starr, S. F. (2019). Kayıp Aydınlanma (Y. S. İnanç, Çev.). İstanbul: Kronik Yayınları.
• Sümer, F. (2019). Eski Türklerde Şehircilik. Ankara: TTK.
• Tutar, A. ve Erdoğan, İ. (2017). Dîvânü Lügâti’t-Türk’te Yer Alan Bazı Askeri Kavramlar. İslami Araştırmalar, 28(1), 19-26.
• Türkçe Sözlük. TDK, 1-5-6-8 Ocak 2022 tarihlerinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişildi.
• Vasary, I. (2007). Eski İç Asya’nın Tarihi (İ. Doğan, Çev.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Yıldırım, M. (2007). Dîvânü Lügâti’t-Türk’te Geçen Sanat ve Zanaat Terimleri. Necmeddin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 24(24), 73 - 83.
• Yıldırım, T. (2011). Dîvânü Lügâti’t-Türk’te Geçen Mimarlıkla İlgili Adlar. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4(2), 22-40.