KASIM TINISTANOV’UN KIRGIZ TÜRKÇESİ İÇİN HAZIRLADIĞI LATİN ALFABESİ

Yıl 2018, Sayı: 28, 7 - 19, 03.08.2018

İbrahim Atabey

https://doi.org/10.20427/turkiyat.1433537

Öz

Kasım Tınıstanov (1901-1938), Kırgız Türkçesinin yazımı için art arda Arap, Latin ve Kiril harflerine dayanan alfabeler hazırlamış bir eğitimci ve yazardır. Okuu Kitebi, Çoŋdor Üçün Alippe, Bizdin Til, Ene Tilibiz, Kırgız Tili Boyunça Okuu Kitebi, Til Sabagı, Til İliminin Terminologiyalık Sözdügü, Kırgız Tilinin Morfologiyası, Kırgız Tilinin Sintaksisi adlı kitaplarında, Kırgız Türkçesi dil bilgisi ve kullanılacak alfabeler hakkında bilgi vermiş; kuralları ortaya koymuştur.
Tınıstanov, Sovyetler Birliği’nde Stalin’in yönetimi tarafından Kırgızların tarihinden bahsettiği, Manas Destanı’nı anlattığı için 1938 yılında öldürüldü. Öldürülünceye kadar Türk dünyasında özellikle dil, okuma yazma eğitimi, alfabe konularındaki bilimsel tartışma, toplantı ve görüşmelerde Türk ve Rus yazar, şair ve bilim adamlarıyla bir araya gelmiş; Arap, Latin ve Kiril alfabelerinin Kırgız Türkçesine uygulanabilirliği konusundaki çalışmalarını tartışmıştır.
Bu çalışmada, Tınıstanov’un 1934’te Rusça ve Kırgız Türkçesi ile basılan Kırgız Adabiy Tilinin Cañı Orfografiyasının Dolbooru adlı eseri üzerinde durulacak ve özellikle onun teklif ettiği Latin harfli Türk alfabesinin Türkiye Türkçesi, Ortak Türk Alfabesi, 1990’dan sonra Azerbaycan, Özbekistan, Türkmenistan, Kazakistan ve Gagavuz Yeri’nin kullanmaya başladığı Latin harfli alfabenin karşılaştırılması yapılacaktır. Tınıstanov’un bu eseri, 1925’te toplanan Birinci Kırgızistan Muallimler Kongresi’ndeki Kırgız Türkçesi Alfabesi adlı bildirisi ile I. Türkoloji Kongresi’nde sunduğu “Türk Tilderinde Alfavit Tüzüü Pirensipteri” adlı bildirisinin birleştirilmiş ve genişletilmiş hâli olarak değerlendirilebilir.

Anahtar Kelimeler

Alfabe, Kasım Tınıstanov, Kırgız Türkçesi, Kiril Alfabesi, Latin alfabesi, Ortak Türk Alfabesi, Türkoloji Kongresi

Kasım Tınıstanov’s Latin Alphabet of Kyrgyz Turkish

Öz

Kasım Tınıstanov (1901-1938) was an educator and a writer who has consecutively prepared alphabets based on Arabic, Latin and Cyrillic letters for the writing of Kyrgyz Turkish. He established the rules and presented new information about Kyrgyz Turkish and the alphabets used in his books: Okuu Kitebi, Çoŋdor Üçün Alippe, Bizdin Til, Ene Tilibiz, Kırgız Tili Boyunça Okuu Kitebi, Til Sabagı, Til İliminin Terminologiyalık Sözdügü, Kırgız Tilinin Morfologiyası, Kırgız Tilinin Sintaksisi.
Tınıstanov was killed in 1938 by the administration of Stalin in the Soviet Union because he talked about Kyrgyz History and the Epic of Manas. Until the time he was murdered, he made meetings and scientific discussions with Turkish and Russian writers, poets and scientists about the language, literacy education and alphabet topics, especially in Arab, Latin and Cyrillic alphabets can be used or not in the Kyrgyz Turkish.
In this study, we will utilize Tınıstanov’s work named Kırgız Adabiy Tilinin Cañı Orfografiyasının Dolbooru printed in Russian and Kyrgyz Turkish in 1934, and discuss particularly The Turkish Alphabet with Latin letters proposed by him in comparison to Turkish of Turkey, Common Turkish Alphabet, Alphabet with Latin letters as proposed has been used after 1990 in Azerbaijan, Uzbekistan, Turkmenistan, Kazakhstan and the Gagauz Lands. The work of Tınıstanov can be regarded as a synthesis and extension of the report titled Kyrgyz Turkish Alphabet he presented in the First Kyrgyzstan Congress of Teachers in 1925 and another report “Türk Tilderinde Alfavit Tüzüü Pirensipteri” was presented by him to the First Turcology Congress.

Anahtar Kelimeler

Alphabet, Kasım Tınıstanov, Kyrgyz Turkish, Cyrillic letters, Latin letters, Common Turkish Alphabet, Turcology Congress.

Kaynakça

• Bektenov, Z. (1991). Kasım Kanday Kişi. Adabiy Çıgarmalar, Bişkek.
• Cigitov, S. (2005). Kasım Tınıstanov (1901-1938). Türk Yurdu, 25 (216), 79-84.
• Erkebayev, A. (1991). Caŋı Madaniyatıbızdın Köç Başı. Adabiy Çıgarmalar, 177-191.
• Kuzan, E. (2016). Kırgız Şairi Kasım Tınıstanov’un “Kasım Irdarının Cıynagı” Adlı Eserinde Dil ve Üslup, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Maksutova, S. (2012). Kasım Tınıstanov, Kırgızı Kırgız Yapanlardan Biridir (G. Murzakulova, Çev.), Bizim Külliye, 53, 16-19.
• Özgen, N. (2014). Yirminci Yüzyılın İlk Yarısında Kırgız Edebiyatı Tarihi (1900-1950). Ankara: TDK Yay.
• Ploskiy, V. (1991). Tagdırdagı Belgisiz Baraktar, Ala-Too, 9-10, 268-273.
• Şimşir, B. N. (1991). Azerbaycan’da Türk Alfabesi Tarihçesi. Ankara: TDK Yay.
• Tınıstanov, K. (1934). Proyekt Novoy Orfografiy Kirgizskogo Literaturnogo Yazıka, Frunze. (Kırgız Adabiy Tilinin Cañı Orfografiyasının Dolbooru “Kırgız Edebî Dilinin Yeni Yazı Projesi”).
• Tınıstanov, K. (1991). Kırgızıstandagı Caŋı Alfavit Üçün Küröştün On Cılı, Ala-Too, 9-10, 259-268.