The Place of Yenisey Kyrgyz in the Old Turkic - Mongolian Language

Yıl 2024, Sayı: 40, 7 - 34, 31.05.2024

Rysbek Alimov

https://doi.org/10.20427/turkiyat.1338777

Öz

Longterm and intensive mutual contact between Turkish and Mongolian led to the exchange of a large number of lexical and grammatical element. The number and analysis of lexical copies show that linguistic contact developed in favor of Turkish until the XIIIth century and in favor of Mongolian between the XIII-XVIth centuries. As in the case of Mongolian loan words in Turkic languages, it is possible to trace the distinctive phonetic features of the Turkish of the relevant period and the phonotactic constraints of Mongolian in the same period.
The majority of the words from Old Turkic into Mongolian are of Old Uyghur origin. However, the phonetic features of some lexical copies dated to the Old Turkic period in Mongolian indicate that they are not of Orkhon Turkic or Old Uyghur y- type, but of an Old Turkic variant of ǰ- type. This article argues that such words passed into Mongolian from the language of the Yenisey Kyrgyz, who had intensive contact with the historical Mongol tribes. The author also lists the following diagnostic phonetic features that indicate contacts between Yenisey Kyrgyz (YenK) and Early Medieval Mongolian (EMM.) : a) YenK. ǰ- > EMM. ǰ-; b) YenK. *n- ~ *ñ- > EMM. n-; c) YenK. -b > EMM. -b; YenK. -b, -b- ~ (>) -m- > -β-, -lCb ~ (>) -lCm > EMM. -b, -b- ~ (>) -m-, -lCb ~ (>) -lCm.

Anahtar Kelimeler

Turkish, Mongolian, Old Turkic, Yenisey Kyrgyz, language contact, lexical copy

Proje Numarası

101024434

ESKİ TÜRKÇE - MOĞOLCA DİL TEMASLARINDA YENİSEY KIRGIZCASININ YERİ

Öz

Uzun süreli ve yoğun karşılıklı temaslar, Türkçe ve Moğolca arasında çok sayıda sözlüksel ve dilbilgisel unsurun birinden diğerine nüfuz etmesine yol açmıştır. Sözlüksel kopyaların sayısı ve tahlili dilsel temasın XIII. yüzyıla kadar Türkçe lehine, XIII-XVI. yüzyıllarda ise Moğolca lehine geliştiğini gösterir. Türk dillerindeki Moğolca alıntılarda olduğu gibi Türkçeden Moğolcaya geçen sözcüklerde de ilgili dönem Türkçesinin ayırt edici fonetik özellikleri ile Moğolcanın aynı dönemdeki fonotaktik kısıtlamalarını takip etmek mümkündür.
Eski Türkçeden Moğolcaya geçen sözcüklerin büyük çoğunluğu Eski Uygurca kökenlidir. Ancak Moğolcada Eski Türkçe dönemine tarihlendirilen bazı sözlüksel kopyaların sahip olduğu fonetik özellikler onların Orhon Türkçesi veya Eski Uygurca y- tipi değil, ǰ- tipi Eski Türkçe bir değişkeden geçtiğine işaret etmektedir. Yazar, makalesinde bu tür sözcüklerin Moğolcaya tarihî Moğol boylarıyla yoğun temasta bulunan Yenisey Kırgızlarının dilinden geçtiğini ileri sürmektedir. Yazar ayrıca Yenisey Kırgızcası ile Erken Orta Çağ Moğol dili arasında temaslar olduğuna işaret eden teşhis edici fonetik ölçütleri aşağıdaki şekilde sıralamaktadır: a) YenK. ǰ- > Moğ. ǰ-; b) YenK. (ikincil) *n- ~ *ñ > Moğ. n-; c) YenK. -b > Moğ. –b; YenK. -b, -b- ~ (>) -m- > -β-, -sCb ~ (>) -sCm > Moğ. -b, -b- ~ (>) -m-, -sCb ~ (>) -sCm.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, Moğolca, Eski Türkçe, Yenisey Kırgızcası, dil teması, sözlüksel kopya

Destekleyen Kurum

Avrupa Birliği/Avrupa Komisyonu Ufuk 2020 Marie Sklodowska Curie (MSCA) Araştırma Dolaşım Desteği

Proje Numarası

101024434

Teşekkür

Bu makale Turkic - Mongolian Language Contact: The Case of Kyrgyz başlıklı araştırma projesinin bir parçası olarak yazılmıştır: Proje, 101024434 sayılı Marie Skłodowska-Curie hibe sözleşmesi kapsamında Avrupa Birliği'nin Horizon 2020 araştırma ve yenilik programından fon almıştır.

Kaynakça

• Agyagasi, K. (2019). Chuvash Historical Phonetics: An areal linguistic study. With an Appendix on the Role of Proto-Mari in the History of Chuvash Vocalism. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi (C. I-IV). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Barthold, W. (1927). Kirgizı (istoriçeskiy oçerk). Frunze: Kirgizskoye Gosudarstvennoye İzdatel'stvo.
• Baskakov, N. ve İnkizhekova-Grekul, A. (1953). Hakassko-russkiy slovar’. Moskva: Gosudarstvennoye Izdatel’stvo Inostrannıh i Natsional’nıh Slovarey.
• Boeschoten, H. (2022). A Dictionary of Early Middle Turkic. Leiden-Boston: Brill.
• Clark, L. (1980), Turkic loanwords in Mongol. I: The treatment of non-initial s, z, š, č. Central Asiatic Journal, 24(1- 2), 36-59.
• Clauson, G. (1957). The Turkish Y and Related Sounds. Studia altaica: Festschrift für Nikolaus Poppe zum 60. Geburtstag am 8. August 1957 içinde (ss. 33-45). Wiesbaden: Otto Harrasowitz.
• Clauson, G. (1959a). The Earliest Turkish Loan Words in Mongolian. Central Asiatic Journal, (IV), 174-187.
• Clauson, G. (1959b). The Turkish Elements in 14th Century Mongolian. Central Asiatic Journal, (V), 301-316.
• Clauson, G. (1962). Turkish and Mongolian Studies. London: Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Courteille, P. de (1870). Dictionnaire turk-oriental: destiné principalement à faciliter la lecture des ouvrages de Bâber, d'Aboul-Gâzi et de Mir-Ali-Chir-Nevâï. Paris: Imprimerie Impériale.
• Çeremisov, K. (1951). Buryat-mongol’sko-russkiy slovar’. Moskva: Gosudarstvennoye Izdatel’stvo Inostrannıh i Natsional’nıh Slovarey.
• Çumakayev, A. Yekeyev, N., Mayzina, A., Piyantinova, K., Tıdıkova, N., Tyunteşeva, E. (2018). Altaysko-russkiy slovar. Altay-orus sözlik. Gorno-Altaysk: Nauçno-İssledovatel’skiy İnstitut Altaistiki imeni Surazakova.
• Doerfer, G. (1963). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, (C. I). Wiesbaden: Franz Steiner.
• Doerfer, G. (1972). Mojno li problemu rodstva altayskih yazıkov razreşit’ s pozitsiy İndoevropeistiki?. Voprosı Yazıkoznaniya, (3), 50-66
• Doerfer, G. (1975). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, (C. IV). Wiesbaden: Franz Steiner.
• Doerfer, G. (1993). The older Mongolian Layer in Ancient Turkic. Türk Dilleri Araştırmaları, (3), 79-86.
• Drobyshev, Yu.I. (2011). Doçingisovı mongolı I okrujayuşçaya sreda. Vostok (Oriens), (15), 5-20.
• Drompp, M. (2018). Five Notes on the Yenisei Kirghiz in the Early Middle Ages. Z. Gulácsi (Ed.), Language, Society, and Religion in the World of the Turks: Festschrift for Larry Clark at Seventy-Five içinde (ss.139-163). Turnhout: Brepols.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon (C. 2). Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden-Boston: Brill.
• Erdal, M. (2018). A Review of Róna-Tas, András / Berta, Árpád: West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian, Part 1: Introduction, A-K. Part 2: L-Z, Conclusions, Apparatus. Wiesbaden: Harrassowitz 2011. Orientalistische Literaturzeitung, 113(6), 510-513.
• Erdal, M. (2019). The Turkic-Mongolic Lexical Relationship in View of the Leipzig-Jakarta List. International Journal of Eurasian Linguistics, 1(1), 78-97.
• Golden, P. (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Gül, B. (2020). Türkçe ve Moğolca Dil İlişkisi Üzerine. K. Yıldırım (Ed.), Türkiye-Moğolistan Diplomatik İlişkilerinin 50. Yılı Münasebetiyle Geçmişten Günümüze Türkler ve Moğollar. Tarih-Dil-Kültür içinde (ss.119-134). İstanbul: Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları.
• Haenisch, E. (1939). Wörterbuch zu Mangḥol un Niuca Tobca’an (Yüan-Ch’ao Pi-Shi) Geheime Geschichte der Mongolen. Leipzig: Otto Harrassowitz.
• Janhunen, J. (2003). Proto-Mongolic. J. Janhunen (Ed.), The Mongolic Languages içinde (ss. 1-27). London-New York: Routledge.
• Janhunen, J. (2023). The Unity and Diversity of Altaic. Annual Review of Linguistics, 9(1), 135-154.
• Jankowski, H. (2023). Old Turkic -b, -b- versus -w, -w- and its implication for the periodization of Old Turkic. Ö. Ayazlı, T. Karaayak ve U. Uzunkaya (Ed.), Bilge Biliglig Bahşı Bitigi Doğumunun 60. Yılında Mehmet Ölmez Armağanı içinde (ss. 249-265). Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları.
• Januzakov, T. (1999). Kazak Tiliniŋ Sözdigi. Almatı: Dayk-Press.
• Johanson, L. (2021). Turkic (Cambridge Languages Surveys). Cambridge: Cambridge University Press.
• Kara, G. (1983). Moğolca Deresün-Türkçe Yez. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 28-29(1980-1981), 43-48.
• Kara, G. (2001). Late Medieval Turkic Elements in Mongolian. L. Bazin ve P. Zieme (Ed.), Silk Road Studies V. De Dunhuang a Istanbul. Hommage à James Russell Hamilton içinde (ss. 73-120). Turnhout: Brepols.
• Károly, L. (2022). West Old Turkic. The Turkic Languages (2. bs.). L. Johanson ve É.A. Csató (Ed.). London-New York: Routledge.
• Khabtagaeva, B. (2023). Some Etymological Notes on the Words for Ground Squirrel in Buryat. Ö. Ayazli, T. Karaayak ve U. Uzunkaya, (Ed.), Bilge Biliglig Bahșı Bitigi. Doğumunun 60. Yılında Mehmet Ölmez Armağanı içinde (ss. 343-352). Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Kıçanov, E. (1997). Koçevıye gosudarstva ot gunnov do man’çjurov. Moskva: Vostoçnaya Literatura.
• Kozin, S. A. (1941). Sokrovennoye skazaniye. Mongol’skaya hronika 1240 g. Moskva-Leningrad: Nauka.
• Levitskaya, L. (Ed.). (1989). Etimologiçeskiy slovar‘ tyurkskih yazıkov. Obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovı na bukvı ǰ, J i Y (C. IV). Moskva: Nauka.
• Lewicki, M. (1959). La langue Mongole des Transcriptions Chinoises du XIVe siège le Houa-yi yi-yu de 1389. Wrosław: Państwowe wydawnictwo naukowe.
• Li, Y. S., Lee, H. Y., Choi, H. W., Kim, G. S., Lee, D. E. ve Ölmez, M. (2009). A Study of the Middle Chulym Dialect of the Chulym Language. Seoul: Seoul National University Press.
• Luvsandendev, A. (Ed.). (2001-2002). Bol’šoj Akademičeskij Mongol’sko-Russkij Slovar’ v četyrex tomax. Moskva: Academia.
• Memtimin, A. (2016). Language Contact in Uyghur. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Menges, K. H. (1968). The Turkic Languages and Peoples: An Introduction to Turkic Studies. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Mukambaev, J. (2009). Kırgız Tilinin Dialektologiyalık Sözdügü. Bişkek: Girne American University Turkish Research and Publicity Centre.
• Mukambayev, J. (2009). Kyrgyz tilinin dialektologijalyk sözdügü. Bishkek: Girne American University Turkish Research and Publicity Centre.
• Muniev, B. (1977). Kalmytsko-Russkij slovar’. Moskva: Russkij jazyk.
• Nemeth, G. (1914). Török-mongol nyelvviszonyhoz. Nyelvtudományi Közlemények içinde (C. XLIII, 1. Kitap, ss. 126- 142).
• Nugteren, H. (2011). Mongolic Phonology and the Qinghai-Gansu Languages. Utrecht: LOT.
• Ölmez, M. (1991). Ana Altayca Sözbaşı *d-. Türk Dilleri Araştırmaları, (1), 167-190.
• Pekarskiy, E. (2008). Slovar’ jakutskogo jazyka v 3 tomah. 3- izdanie s ispravleniyami i dopolneniyami. Sankt- Peterburg: Nauka.
• Ponaryadov, V. (2007). Dialektnaya differentsiatsiya v yazıke yeniseyskih runiçeskih nadpisey. Voprosı yazıkoznaniya, (2), 127-132.
• Poppe, N. (1938). Mongol’skiy slovar’ Mukaddimat al’-Adab, čast’ I-II. Moskva-Leningrad: Izdatel’stvo Akademii Nauk SSSR.
• Poppe, N. (1955). The Turkic Loan Words in Middle Mongolian. Central Asiatic Journal, 1(1), 36-42.
• Poppe, N. (1965). Introduction to Altaic Linguistics. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Radloff, W. (1960). Versuch eines Wörterbuch der Türk-dialecte (Opyt slovarya tyurkskih nareçiy), I-IV (Photomechanischer Neudruck der 1893 in St. Petersburg im Auftrag der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften erschienenen Ausgabe). Den Haag: Mouton & Co.
• Ragagnin, E. (2011). Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia. Description and Analysis. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Ramstedt, G. J. (1935). Kalmükisches Wörterbuch. Helsinki: Suoamalais-Ugrilainen Seura.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais- ugrilainen seura.
• Rassadin, V. (1980). Mongolo-buryatskiye zaimstvovaniya v sibirskih tyurkskih yazıkah, Moskva: Nauka.
• Rassadin, V. (2007). Oçerki po istorii slojeniya tyurko-mongol’skoy yazıkovoy obşçnosti. 1. Tyurkskoye vliyaniye na leksiku mongol’skih yazıkov. Elista: Kalmytskij gosudarstvennyj universitet.
• Rassadin, V. (2008). Oçerki po istorii slojeniya tyurko-mongol’skoy yazıkovoy obşçnosti. 2. Mongol’skoye vliyaniye na leksiku tyurkskih yazıkov. Elista: Kalmytskij gosudarstvennyj universitet.
• Rassadin, V. (2014). Altaistika (Učebnoje posobije). Elista: Kalmytskij gosudarstvennyj universitet.
• Rassadin, V. (2020). Kartinnıy slovar’ soyotskogo yazıka. Ulan-Ude: Respublikanskaya tipografiya.
• Róna-Tas, A. (1974). Obščeje nasledie ili zaimstvovanija? (K probleme rodstva altajskix jazykov). Voprosy jazykoznanija, (2), 31-45.
• Róna-Tas, A. ve Berta, Á. (2011). West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian I-II. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Rybatzki, V. (2010). Middle Mongolic: When and Where was it Spoken? A. Birtalan (Ed.), Mongolian Studies in Europe: Proceedings of the conference held on November 24-25, 2008 in Budapest içinde (ss. 93-99). Budapest: Eötvös Lórand University.
• Rybatzki, V. (2011). Classification of Old Turkic Loanwords in Mongolic. M. Ölmez, E. Aydın, P. Zieme ve M. S Kaçalin (Ed.), Ötüken'den İstanbul'a Türkçenin 1290 Yılı (720-2010), 3-5 Aralık 2010, İstanbu, Bildiriler. From Otuken to Istanbul. 1275 years of Turkish 3-5 December 2010 içinde (ss. 185-202). İstanbul: İBB Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı, Kültür Müdürlüğü.
• Sanjeyev, G., Orlovskaya, M. ve Şevernina, Z. (2016). Etimologiçeskiy slovar’ mongol’skih yazıkov (C. II (G-P)). Moskva: İnstitut Vostokodeniya Rossiyskoy Akademii Nauk.
• Schönig, C. (1999). The Internal Division of Modern Turkic and Its Historical Implications. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 52(1), 63-95.
• Schönig, C. (2000). Mongolische Lehnwörter im Westoghusischen. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Schönig, C. (2003). Turko-Mongolic Relations. J. Janhunen (Ed.). The Mongolic Languages içinde (ss. 403-419). London-New York: Routledge.
• Schönig, C. (2005). Türkisch-mongolische Sprachbeziehungen. Versuch einer Zwischenbilanz. Ural-Altaische Jahrbücher. N. F. içinde (ss. 131-166).
• Sevortyan, E. (1980). Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov. Obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovı na bukvı V, G i D (C. III). Moskva: Nauka.
• Stachowski, M. (1993). Dolganischer Wortschatz. Kraków: Universytet Jagielloński.
• Starostin, S., Dybo, A. ve Mudrak, O. (2003). Etymological Dictionary of Altaic Languages. Leiden: Brill.
• Şçerbak, A. (1961). Nazvaniya domaşnih i dikih jivotnıh v tyurkskih yazıka. İstoriçeskoye razvitiye leksiki tyurkskih yazıkov. Moskva: Izdatel'stvo Akademii Nauk SSSR.
• Şçerbak, A. (1970). Sravnitel’naya fonetika tyurkskih yazıkov. Leningrad: Nuka.
• Şçerbak, A. (1997). Ranniye tyurko-mongol’skiye jazykovıye svyazi (V-XIV vv.). Sankt-Petersburg: Nauka.
• Şçerbak, A. (2005). Tjurksko-mongol’skije jazykovyje kontakty v istorii mongol’skix jazykov. Sankt-Petersburg: Nauka.
• Şirobokova, N. N. (2015). O smene klassifikatsionnogo tipa (na materiale tyurkskih yazıkov Sibiri). Sibirskiy filologiçeskiy jurnal, (4), 242-250.
• Tekin, T. ve Ölmez, M. (1999). Türk Dilleri. Giriş. Ankara: Simurg.
• Tenişev, E. (1966). Yazık Jyoltıh Uygurov. Moskva: Nauka.
• Tenişev, E. (1968). Tuvinsko-russkij slovar’. Moskva: Izdatel’stvo Sovyetskaja Ensiklopedija.
• Tenişev, E. (1976). Mongolische Entlehnungen in der Sprache der “Šir-a Uiguren”. W. Heissing, J.R. Krueger, F.J. Oinas ve E. Schütz (Ed.). Tractata Altaica. Denis Sinor. Sexagenario Optime de Rebus Altaicis Meritao Dedicata. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Tenişev, E. (1989). K voprosu o proishojdenii kirgizov i ih yazıka. Sovyetskaya Tyurkologiya, (4), 3-17.
• Tenişev, E. (1997). Drevnekırgızskiy yazık. Bişkek: Uçkun.
• Tenişev, E. (Ed.). (2002). Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika tyurkskih yazıkov. Regional’nıye rekonstruktsii.
• Thackston, W. (1998). Rashiddun Fazlullah, Compendium of Chronicles: A History of the Mongols, Part 1. Cambridge: Harvard University Press.
• Tietze, A. (2016). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. Dördüncü Cilt. K-L (S. Tezcan, Ed.). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Todaeva, B. (2001). Slovar’ yazıka oiratov Sin’tszyana. Elista: Kalmytskoje Knizhnoje Izdatel’stvo.
• Ünal, O. (2016). Klasik Moğolca Söz Varlığında Türkçe Kökenli Kelimeler ve Türkçe-Moğolca Ses Denklikleri. (Basılmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. İstanbul.
• Verbitskiy, V. (2005). Slovar’ Altayskogo i Aladagskogo Nareçiy Tyurkskogo Yazıka (2. bs.). Gorno-Altaysk: Ak-Çeçek.
• Elektronik Kaynaklar
• Xin Tang Shu 新唐書. 20.06.2023 tarihinde http://chinesenotes.com/xintangshu.html adresinden erişildi.