TÜRK MİTOLOJİSİNİN YER ALTI KÖTÜCÜSÜ 'ERLİK HAN'

Year 2016, Volume: 7 Issue: 39, 73 - 86, 25.06.2022

Yasemin Usta Demirlikan

Abstract

İnsanlık tarihinde doğaüstü varlıkları ve özelde de şeytanı konu alan en eski edebi eserler, mitolojiler ve kutsal dini metinlerdir. Şeytan kavramı öncelikle ilkel mitlerde, kronolojik süreç beraberinde de Hristiyanlık, Yahudilik ve İslam’da ‘kötülük’ kavramıyla ele alınır. Bu çalışmanın özünü oluşturan kavram da kutsal kitaplarda Şeytan’ın dengi olan; Altay Yaradılış mitinde ‘Erlik Han’ olarak betimlenen ve kötülüğe kaynaklık eden varlık üzerinde temellendirilmiştir. Başlangıçta dualizm ile kendini açığa çıkarmış olan Erlik, onun iyi yanını tamamlayan Bay Ülgen ile yaradılışı başlatan diğer tanrı görevini üstlenmiştir. Altay yaradılış mitleri versiyonlarınca bu iki tanrının ‘iyicil’ ve ‘kötücül’ kutuplardaki yaratıcı özellikleri kozmik yaradılış döngüsü içerisinde kendisini göstermiştir. Tanrıların ortaya çıkış aşamaları ve yaratmanın yöntemine dair sunulan bilgiler ışığında iki tanrının yaratıcı güç olarak fonksiyonu ve sonrasında mitin yaşadığı topraklardaki insan yaşayışları üzerinde etkilerine değinilecektir. Erlik Han’ın yaradılış basamağında ve sonrasında sergilediği davranış ve tutumlar onun ego merkezli yapısına dair bulgular sunmaktadır. Erlik’in ego merkezli davranışları, kozmogonik döngünün kozmik döngüye doğum vereceği sırada kendini göstermiş ve insanların kendiyle beraber ‘düşüş’üne yol açmıştır. Kozmogonik devirde erginlenme basamağını ego merkezli tutumuyla tamamlayan Erlik’in bu çalışmada, Altay yaratılış mitindeki kötücü fonksiyonunun karşısına; yapıcı, yaratıcı ve iyiliği temsil eden Ülgen Han’ın protogonist tutumu koyulmuştur. Çalışma ‘iyiden’ hareketle ‘kötücül’ fonksiyonun Tanrı’nın öz benliğinde tamamlayıcı öğe olarak anlatılması konusun altını ego ve dualizm kapsamında çizecektir. Bu değerlendirmede çok tanrılı dinlerin mit örneklerinden karşılaştırmalı bir biçimde yola çıkarak, tek tanrılı dinlerde görülen kötücü varlıkları örneklendirecek ve bu bağlamda Altay Yaradılış Destanı’nda yaratıcı kötü Tanrı olarak görülen Erlik’in ‘dualizm’ ilkesiyle bağlantı kurulmaya çalışılacaktır

Keywords

Türk mitolojisi, Kötülük, Erlik, Ülgen, Yaradılış, Dualizm

References

• AVCIOĞLU, Doğan 1985 , Türklerin Tarihi I, İstanbul: Tekin Yayınevi.
• BAYAT, Fuzulî 2007 , Türk Mitolojik Sistemi 1, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• BEYDİLİ, Celal 2005 ,Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Ankara: Yurt Kitap-Yayın.
• BOZKURT, Fuat 1995 , Türklerin Dini, İstanbul: Cem Yayınevi.
• ÇORUHLU, Yaşar 1999 , Türk Mitolojisinin ABC’si, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ELİADE, Mircea 2009 , Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi 3, İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• ESİN, Emel 2001 , Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• GÜNGÖR, Harun 2010 , “Şamanizm”,İslam Ansiklopedisi, C. 38, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• İNAN, Abdülkadir 1976 , Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul: Kültür Bakanlığı / Milli Eğitim Basımevi.
• KORKMAZ, Esat 2006 , Şeytan Tasarımı Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Anahtar Kitaplar.
• LEEMING, David A. 2010 , Creation Myths of The World, California: ABC-CLIO LLC.
• ÖGEL, Bahattin 2010 , Türk Mitolojsi 1, İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yayınları
• ----------------- 2006 , Türk Mitolojsi 2, İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yayınları
• ROUX, Jean Paul 2012 , Eski Türk Mitolojisi, Ankara: Bilge Su Yayıncılık.
• SAYDAM, Mehmet Bilgin 2013 , Deli Dumrul’un Bilinci; “Türk İslam Ruhu” Üzerine Bir Kültür Psikolojisi Denemesi, İstanbul: Metis Yayınları.
• TAŞ, İsmail 2002 , Türk Düşüncesinde Kozmogoni-Kozmoloji, Konya: Kömen Yayınları.
• TÜRKÖNE, Mümtaz’er 1995 , Eski Türk Toplumunun Cinsiyet Kültürü, Ankara: Ark Yayınevi.
• UĞURLU, Nuğrer 2012 , Türk Mitolojisi, İstanbul: Örgün Yayınevi.