Ali Şir Nevayi ve şimdiki Özbek dilinin ünlüleri üzerine

Year 2010, , 67 - 80, 01.08.2010

Yusuf Berdak

https://doi.org/10.1501/Trkol_0000000189

Abstract

Bu yazıda Eski Çağatay yazı dilinin ünlü sistemi üzerinde durulmuştur. Kimi Türkologlar Nevâyî’nin eserlerinden yola çıkarak Çağataycada 9 ünlü sesin bulunduğunu kimi Türkologlar ise, 6 ünlü sesin varlığı savunmuştur. Biz Nevâyî’nin eserlerinden örnekler getirerek Çağataycada 9 ünlü fonemin varlığını açık bir şekilde ortaya koyduk. Çağataycanın varisi olan şimdiki Özbek Türkçesinde de Çağtaycada olduğu üzere 9 ünlü fonemin varlığı aşikardır. Ancak Sovyet Türkologların planlı çalışmaları sonucunda Arap alfabesinden Latin alfabesine geçişte Özbekçede 9 ünlü yerine 6 ünlü esas alınmış, daha sonra Kiril alfabesine geçişte Özbekçe için 6 ünlü fonem kanunlaştırılmıştır. Bu alfabe değişikliği sonucunda Özbekçedeki genel Türk dilinde yer alan /a/ sesi, /o/ harfi ile gösterilerek kargaşa yaratılmıştır. Oysa şimdiki Özbek dilinde eski Çağatay dilinde olduğu üzere 9 ünlü fonem hatta 10 ünlü fonem bulunmaktadır

Keywords

Nevayî’nin dili, Çağatay dilini ünlü sistemi, Çağatay yazı dili, Özbekçenin ünlü sitemi, alfabe devrimi

On Ali-Shir Navai and Nowadays Uzbek Language’s Vowels

Abstract

In this article, the vowel system of former Chagatai written language has been considered. Some Turkologists have defended that there are 9 vowels in Chagatai by setting out from Navai’s works, and some have defended the being of 6 vowels. We clearly brought up the being of 9 vowels in Chagatai by giving some samples from Navai’s works. The being of 9 vowels in Chagatai’s inheritor today’s Uzbek Turkish too as in Chagatai is obvious. But as a result of Soviet Turkologists’ planned studies, 6 vowels has been accepted as a base in Uzbek instead of 9 vowels in change from Arabic alphabet to Latin alphabet, than 6 vowel phonems had became rule for Uzbek in change to Kiril alphabet. As a result of this alphabet change a chaos has been created by showing the /a/ sound existing general Turkish language in Uzbek as sound /o/. Whereas there are 9 even 10 vowel phonems in today’s Uzbek language as in former Chagatai language

Keywords

Navai’s language, vowel system of Chagatai language, Chagatai written language, vowel system of Uzbek, alphabet revolution

References

• Devereux, Robert (1966). Muhâkamat al lughataın. by Mir ‘Ali Shir. Introductiontranslation and notes. Leiden- E.J.Brill.
• Боровков, А.К. (1946). “Алишер Наваи как основоположник узбекского литературного языка”. Алишер Наваи. Москва, 105-106.
• Данияров, Х. (1977). Восточно-кыпчакские (джекающие) говоры и их участие в развитии узбекского литературного языка. АДД.Т.
• К.Мухитдинов. «Санглах» Мирзы Мухаммеда Мехдихана (исследование, комментарии, перевод и транскрипция). Т., 1971. 7-s.
• Кононов, А.Н. (1960), Грамматика современного узбекского литературного языка. М.Л.
• Мелиоранский, П.М. (1900). Араб-филолог о турецком языке. СПб.
• Мирзаев М. (1962). Бухоро шеваларида «олашиш» масаласи. Ўзбек тили ва адабиёти. 4-sон.
• Неъматов, Ҳ (1992). Ўзбек тили тарихий фонетикаси. Т.
• Решетов, В.В. (1959). Узбекский язык. Т.
• Рустамов, А. (1963). Навоий ва адабий таъсир масалалари. Ташкент.
• Турсун, Улуғ (1934). “ўзбек тилининг ҳозирги актуал масалалари тўғрисида”, Адабий тил ва имло тўғрисида мақола, қарорлар. Ташкент.
• Усманов, А.(1948). Мухакамат ал-Лугатайн Алишера Неваи. Ташкент.
• Ҳозирги замон ўзбек тили. Фахри Камол таҳрири остида.Т.1959.
• Ҳозирги ўзбек адабий тили 1980.
• Ҳозирги ўзбек адабий тили.1-том. Т.1966.
• Щербак, А. М. (1962). Грамматика староузбекского языка. М.Л.
• Юдахин, К.К. (1929). “Материалы к вопросу о звуковом составе чагатайского языка”. Культура и писменность Востока, кн-4, Баку, 62-68.