+(X)n zarf eki ve kullanımı

Year 2010, Volume: 17 Issue: 2, 143 - 155, 01.08.2010

Zafer Önler

https://doi.org/10.1501/Trkol_0000000195

Abstract

Türkçenin en eski yazılı belgelerinden günümüze dek, adlardan zarf türeten ve araç durumu (enstrumental) eki olarak adlandırılan, yaygın kullanıma sahip bir +n eki bulunmaktadır. Günümüzde yazın, ilkin, yayan, değin gibi sözcüklerde görülen bu eki yanızca araç durumu eki olarak değerlendirmek doğru değildir. Tarihsel metinlerdeki kullanımlar incelendiğinde bu ekin başlıca şu işlevlerde kullanıldığı görülmektedir: 1) Araç Durumu, “tilin” (dille), “közün” (gözle); 2) Zaman Zarfı, “yayın” (yazın) “ayın” (aylarca), “yılın” ( yıllarca) , “tünün” (geceleyin), “künün” (gündüzün); 3) Durum Zarfı, “yadagın” (yayan), “için için” (gizli gizli) 4) Yer Zarfı “üstün” (üstte), “altın” (altta), “arkan” (arkadan); 5) Edat Türetme “degin”, “ilen”, “bilen” . Türkiye Türkçesinde de “karşı+n”, “özgü+n,” ansız+ın, “öğle+n”, “örneğ+in” “ilk+in” benzeri sözcükler, ekin zarf yapma işlevine yeni örneklerdir

Keywords

Türk Dili, +n zarf eki, vasıta hali, Karahanlı Türkçesi

+(X)n Adverb Suffix and Its Usage

Abstract

There is a +n suffix that has a widespread usage from the first written documents of Turkish till now which derives adverbs from nouns and is called instrumental suffix. It’s not proper to evaluate this suffix that is used in the words like yazın, ilkin, yayan, değin currently only as an instrumental suffix. It is seen that this suffix is mainly used in these functions if its usages in the historical texts is researched.: 1) Instrumental case, “ tilin” (by saying), “közün” (by eye); 2) Adverb of Time, “yayın” (in summer), “ayın” (through months), “yılın” (through years), “tünün” (by night) “künün” (by day); 3) Adverb of Manner, “yadagın” (on foot), “için için” (secretly) 4) Adverb of Place “üstün” (above), “altın” (at the bottom), “arkan” (after, behind) 5) Deriving Preposition “değin” (till), “ilen” (with, by), “bilen” (with, by). “karşı+n” (in spite of), “özgü+n” (original), “ansız+ın” (suddenly, unexpectedly), “öğle+n” (by noon, at noon), “örneğ+in” (for example), “ilk+in” (firstly) and the similar words are the current samples to the function of deriving adverb of this suffix in Modern Turkish

Keywords

Turkish language, +n adverbsuffix, instrumental, Karakhanid Turkish

References

• ATA, Aysu (1997). Kısasu’l-Enbiya I-II. Ankara.
• BANGUOĞLU, Tahsin (1990). Türkçenin Grameri. Ankara, 3. baskı.
• BROCKELMANN, Carl (1954). Osttürkische Grammatik der Islamischen Litteratursprachen Mittelasiens. Leiden.
• CANPOLAT, Mustafa – Önler, Zafer (2007). İshak bin Murad, Edviye-i Müfrede, Metin-Sözlük. Ankara.
• ÇAĞATAY, Saadet (1943). “Uygurca ve Eski Osmanlıcada İnstrumental –n”. Dil ve Tarih-Coğrafya Dergisi. I (3). (Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, Ankara 1978, s. 66-80)
• DLT: ATALAY, Besim (1986). Divânü Lügâti’t-Türk I-IV. Ankara, 2. baskı.
• ECKMANN, Janos (1988). Çağatayca El Kitabı. (çev. Günay Karaağaç), İstanbul.
• ERDAL, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic. Brill.
• KB: ARAT, Reşit Rahmeti (1947). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara.
• KORKMAZ, Zeynep (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara.
• ÖNLER, Zafer (1996). “Türkçede +lA Zarf Eki”. II. Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı, Türk Dil Kurumu, 26 Eylül-1 Ekim 1992. Ankara. Tarama Sözlüğü VIII (Ekler) (1977). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TEKİN, Talat (2000). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara.