Sireti ve Suretiyle Divan Şiirinde Kalem

Year 2021, Volume: 2 Issue: 1, 1 - 43, 30.06.2021

Emin Şengül

Abstract

Kalem, Osmanlı kültür sahasında dinî bakımdan ve işlevsel açıdan önemli bir yere sahiptir. Dinî bakımdan önemi ayetler ve hadisler dolayısıyladır. Ayetlerde ve hadislerde yer alması, Kalem Suresi’ne ad olması hem kaleme hem de kalemle yazılmış belgelere kutsiyet kazandırmıştır. Günümüzdeki görsel ve işitsel kayıt cihazlarının, iletişim araçlarının hepsinin görevini tek başına yerine getirmesi de işlevsel açıdan kalemin önemini ortaya koymaktadır. Divan şairlerinin kaleme verdiği önem, toplumun diğer kesimlerinin verdiği önemden fazladır zira zikredilen bu hususlara ek olarak, divan şairleri kalemleriyle çeşitli payeler kazanmış, geçimlerini sağlamıştır. Divan şairleri “kalem, hâme, kilk” sözcüklerini bazen fahriye unsuru olarak kullanıp bu sözcüklerle kendi sanatçı kişiliklerini kastederek kalemi yazı aracı olmasının yanında şairlik kabiliyetlerini ifade eden bir mecaz olarak da kullanmıştır. Osmanlı kültür sahası içerisinde Türkçeyi kullanan bireyler de “kalem”le şair ve yazarları o kadar bütünleştirmiştir ki onları ifade etmek için “kalem sahibi, kalem erbabı” gibi tabirlerin yanında doğrudan “kalem” tabirini de kullanmıştır. Şairler kendileri için böylesine önem arz eden, kendileriyle bu derece bütünleşmiş olan “kalem” etrafında zengin bir hayal ve mecaz dünyası oluşturmuştur. Bu çalışmada, söz konusu hayal ve mecaz dünyası içerisinde kaleme atfedilen kişilik özelliklerini işleyen, kalemin şekil ve işlevini konu alan beyitler tespit edilerek kalemin “sireti” ve “sureti” ortaya konmaya çalışılmıştır.

Keywords

Divan Şiiri, Kalem, Hâme, Kilk

The Pen with its Nature and Appearance in the Divan Poetry

Abstract

The pen has a religious and functional place in the Ottoman culture. Its importance in religious terms is based on verses of the Quran and hadiths. The fact that it is included in verses and hadiths and gave its name to Surat al-Qalam has given blessings to both the pen and the documents written in pen. The fact that today’s audiovisual recording devices and communication devices accomplish their duties alone reveals the importance of the pen in functionality. Divan poets gave importance to the pen more than that of other segments of society. Besides, divan poets earned various rankings with their pens and made a living. Divan poets sometimes used the words “kalem, hame, kilk” as an honorary element, and they meant their artistic style with these words. In addition to being a writing tool, they also employed the pen as a metaphor to express their poetic abilities. Individuals using Turkish in the Ottoman culture integrated the poets and writers with the “pen” in a way that they directly used the term “pen” along with the expressions such as “pen owner, pen connoisseur” to express them. Poets created a rich world of imaginations and metaphors around the “pen” because they were so intertwined with it. In the study, the couplets about the personality traits attributed to the pen in the world of imagination and metaphor mentioned above, and the pen’s shape and function were determined. Within this context, the study aims to reveal the “nature” and “appearance” of the pen.

Keywords

Divan poetry, pen, hame, kilk.

References

• Altuntaş, H. ve Şahin, M. (haz.) (2011). Kur’an-ı Kerim meâli. Ankara: DİB Yayınları.
• Aydın, İ. H. (2000). Farabi’de metafizik müşünce. İstanbul: Bil Yayınları.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail (1987). El-câmiu’s-sahîh (Sahîh-i Buhârî ve tercemesi). (Mehmed Sofuoğlu). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Cebecioğlu, E. (2009). Tasavvuf terimleri ve deyimleri sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları.
• Derman, M. U. (2001). Kalem. TDVİA C 24. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 245-247.
• Devellioğlu, F. (2003). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Dinçer Berdibek, Z. (2017). Abbâsî imâme terimi üzerine bir değerlendirme, Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, Volume: 3, Issue:1, Spring, 2017, s. 74-83.
• Güler, Z. (2014). “Divan şiirinde papağan”. Asos Journal Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi. 2 (1). 61-71.
• Kanar, M. (1993). Büyük Farsça-Türkçe sözlük. İstanbul: Birim Yayınları.
• Kaplan, H. (2018). Zülfikar’ın divan şiirine yansımaları. IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı, C 1. s. 791-846. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Yay.
• Karaman, H., Çağrıcı, M., Dönmez, İ. K., Gümüş, S. (2012). Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir I-V. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
• Kaya, B. (2020). Klâsik Türk şiirinde kalemle ilgili benzetmeler ve şiirlerde kullanımı üzerine, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. C 3/1 s. 90-112.
• Keskin, N. İ. (2009). Sosyal hayatın 17. yüzyıl dîvân şiirine yansımaları ve anlam çerçeveleri. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi SBE.
• Kılınç, C. (2012). Mitoloji sözlüğü 2. İzmir: İlya İzmir Yayınevi.
• Koçak, M. (2014). Kur’ân ve hadislere göre kalem kavramı. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S 42. Erzurum, s. 297-327.
• Kramer, S. N. (1999). Tarih Sümer’de başlar. (Çev.: Hamide Koyukan). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Mermer, A., Koç Keskin, N. (2005). Eski Türk edebiyatı terimleri sözlüğü. Ankara: Akçağ.
• Müstakimzâde S. S. (1928). Tuhfe-i hattâtîn (Nşr.: Mahmud Kemâl İnal). İstanbul: Devlet Matbaası.
• Onay, A. T. (2016). Açıklamalı divan şiiri sözlüğü eski Türk edebiyatında mazmunlar ve izahı. (haz. Cemal Kurnaz). Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları.
• Özön, M. N. (1988). Küçük Osmanlıca Türkçe sözlük. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü I-II-III. İstanbul: MEB. Yay.
• Pala, İ. (2003). Ansiklopedik divân şiiri sözlüğü. İstanbul: LM Yay.
• Şentürk, A. A. (2015). Osmanlı şiiri kılavuzu, C 1-2, İstanbul: OSEDAM.
• Tirmizî, M b. İsa (2004). Sünen-i Tirmizi tercemesi. (haz.: Abdullah Parlıyan). Konya: Konya Kitapçılık.
• Ünal, S. (2001). Kâbe, Türkiye Diyanet Vakfı İslam ansiklopedisi 24. Cilt, s.18, İstanbul.
• Yavuz, Y. Ş. (2001). Kalem. TDVİA C 24. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 243-245.
• Yazır, M. B. (1972). Medeniyet âleminde yazı ve İslâm medeniyetinde kalem güzeli I. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Yazır, M. B. (1974). Medeniyet âleminde yazı ve İslâm medeniyetinde kalem güzeli II. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Zavotçu, G. (2013). Klasik Türk edebiyatı sözlüğü. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Yararlanılan İnternet Siteleri: http://www.tebdiz.com; http://sozluk.gov.tr
• Akkuş, M. (1993). Nef’î dîvânı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Akyüz, K., Beken, S., Sedit, Y. ve Cunbur, M. (Haz.) (1997). Fuzûlî Türkçe divan, Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Alptekin, L. (2007). Berberzâde Mehmed Zihnî Dîvânı’nın Bilimsel Yayını ile Eserin Şekil ve Muhtevâ Bakımından İncelenmesi, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi SBE.
• Ayan, H. (2014). Nesîmî hayatı, edebî kişiliği, eserleri ve Türkçe divanının tenkitli metni. Ankara: TDK Yayınları.
• Aydemir, S. (1990). Dede Ömer Rûşenî (Hayâtı, eserleri ve dîvânı’nın tenkitli metni). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi SBE.
• Bektaş, E. (Haz.) (2012). Siverekli İbrahim Reʾfet divanı. Ankara: Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Bilkan, A. F. (Haz.) (1997). Nâbî Dîvânı 2 C., İstanbul: MEB Yayınları.
• Biltekin, H. (1993). Vak’a-nüvis Râşid Efendi ve divan’ının tenkitli metni. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi SBE.
• Çağlıişlek, A. (1991). Yahya Nazîm divanı II (transkripsiyonlu metin). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kayseri: Erciyes Üniversitesi SBE.
• Çavuşoğlu, M. (1977). Yahyâ Bey dîvan tenkidli basım, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• Çavuşoğlu, Mehmet (Haz.) (1982). Helâkî divan. İstanbul: İÜEF Yay.
• Çelik, B., KILIÇ, M. (Haz.) (2017). Derzi-zâde ʻUlvî dîvân, İstanbul: DBY Yayınları.
• Çıpan, M. (1991). Fasîh Ahmed Dede hayatı, edebî kişiliği, eserleri ve dîvânı’nın tenkidli metni. (Yayımlanmamış doktora tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi SBE.
• Demir, T. (2006). Edirneli Fâiz divanı inceleme-metin-dizin. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi SBE.
• Demirkol, H. (2003). Divan-ı Nüzhet, inceleme-tenkitli metin-indeks. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi SBE.
• Eğri, A. (2006). 17. yy. Şairlerinden Hikmetî ve divanı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi SBE.
• Ergin, A. Ş. (Haz.) (1996). Yozgatlı Mehmed Said Fennî dîvanı. Ankara: Yozgat Belediyesi Yayınları.
• Erzen, M. H. (2012). İhyâ dîvânı ve tahlîli (İnceleme-tahlîl-tenkitli metin) II Cilt. (Yayımlanmamış doktora tezi). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi SBE.
• Gümüş, M. Y. (2011). Nâzik dîvânı (İnceleme-tenkitli metin). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Malatya: İnönü Üniversitesi SBE.
• İpekten, H. (1970). Nâ’ilî-i Kadîm divânı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• İsen, M., Kurnaz, C. (1990). Şeyhî divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kaplan, M. (Haz.) (1996). Neşâtî divanı. İzmir: Akademi Kitabevi.
• Keçeci, M. (2012). Karayılan-zâde Mehmed Emîn Sabrî divanı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi SBE.
• Kılıç, M. (1998). Sâlik Efendi (Kasımpaşalı) hayatı edebî kişiliği dîvânı’nın tenkitli metni ve incelemesi. (Yayımlanmamış doktora tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi SBE.
• Koro, H. (2015). Abdülmâlik Hilmi divanı ve dil özellikleri. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi SBE.
• Kurban, A. (1992). Yahya Nazîm divanı IV (İnceleme-Metin). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kayseri: Erciyes Üniversitesi SBE.
• Küçük, S. (2015). Bâkî divânı. Ankara: TDK Yayınları.
• Macit, M. (1997). Nedîm divânı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Mum, C. (2004). Halepli Edîb dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin-Cinaslar Sözlüğü). (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi SBE.
• Okcu, N. (2014). Şeyh Gâlib dîvânı. Ankara: DİB Yayınları.
• Özdingiş, V. (1991). Tıflî Ahmed Çelebi (Hayatı, eserleri ve dîvânı'nın tenkîdli metni). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi SBE.
• Özdingiş, V. (1998). Sabîh hayatı eserleri edebi kişiliği ve divanının tenkidli metni. (Yayımlanmamış doktora tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi SBE.
• Özen, V. (2010). Nâfiʿ divânı, inceleme-transkripsiyonlu metin. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Elâzığ: Fırat Üniversitesi SBE.
• Sağlam, H. (2011). Abdî-i Karahisarî ve divanı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi SBE.
• Sünger, E. (2004). Fakîh hayatı eserleri divanı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi SBE.
• Şahin, E. S. (2004). Keçeci-zâde İzzet Molla'nın dîvânları: Bahâr-ı Efkâr ve Hazân-ı Âsâr. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi SBE.
• Tanrıbuyurdu, G. (2006). Eşref Paşa divanı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi SBE.
• Tarlan, A. N. (1945). Hayâlî Bey dîvânı. İstanbul: Bürhaneddin Erenler Matbaası.
• Tarlan, A. N. (1997). Necati Beg divanı, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Tarlan, A. N. (2005). Ahmet Paşa divanı. İstanbul: MEB Yayınları.
• Uralçin, S. (2009). Saʿdî divanı (İnceleme-metin-indeks). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi SBE.
• Üzgör, T. (1991). Fehîm-i Kadîm hayatı, sanatı, dîvân’ı ve metnin bugünkü Türkçesi, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• Yaşar, M. (2005). Bâlî hayatı edebî kişiliği dîvânının tenkitli metni (İnceleme-metin). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi SBE.
• Yekbaş, H. (2010). Sehî Bey divânı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Yılmaz, S. (2010). Câzib divanı inceleme, metin. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi SBE.
• Akdoğan, Y. (ty.). Ahmedî divan. T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10591,ahmedidivaniyasarakdoganpdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 10.08.2019).
• Aksoyak, İ. H. (2018). Gelibolulu Mustafa Âlî dîvânı, T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58695,gelibolulu-mustafa-ali-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 10.08.2019).
• Batğı, Ö. (2017). Numân Mâhir dîvânı. T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56156,numan-mahir-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 14.08.2019).
• Çeltik, H. (2017). Ahmed-i Rıdvan-dîvân. T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55738,ahmed-i-ridvan-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 10.08.2019).
• Gürgendereli, M. (2017). Mostarlı Hasan Ziyâʾî divânı. T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56211,mostarli-hasan-ziyai-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 10.08.2019).
• Karaköse, S. (2017). Nev’î-zâde Atâyî dîvânı. T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194357/nevi-zade-atayi-divani.html (Erişim Tarihi: 04.06.2020).
• Karaköse, S. (2017). Sa’id Giray dîvânı. T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55754,said-giray-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 14.08.2019).
• Kavruk, H. (ty.). Şeyhülislam Yahyâ dîvânı. T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10655,seyhulislamyahyadivanihasankavrukpdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 04.06.2020).
• Kılıç, F. (2017). Âşık Çelebi dîvânı. T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55975,asik-celebi-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 10.08.2019).
• Kurtoğlu, O. (2017). Zâtî dîvânı (Gazeller dışındaki şiirler). T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56164,zati-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 14.06.2020).
• Kurtoğlu, O. (2018). Bosnalı Âsım dîvânı. T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58698,bosnali-asim-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 10.08.2019).
• Taş, H. (2017). Vahyî dîvanı. T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55745,vahyi-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 14.08.2019).
• Yavuz, K., Yavuz, O. (2016). Muhibbî dîvânı, bütün şiirleri (İnceleme - tenkitli metin) C 1. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı E-kitap. http://ekitap.yek.gov.tr/Uploads/ProductsFiles/_69.%20MUHiBBi%20DiVANI%201.%20CiLT.pdf (Erişim Tarihi: 14.06.2020).
• Yazıcı, G. E. (2017). Kâmî dîvânı. T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55977,kami-divani-pdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 14.08.2019).