KÖKTÜRK ABİDELERİNDE “+DA” EKİNİN KULLANILIŞ ŞEKİLLERİ, CÜMLELERDEKİ DURUMLARI VE FONKSİYON YÜKLERİ

Year 2017, Volume: 1 Issue: 9, 1 - 21, 16.04.2017

Ayşe Aydın

Abstract

Türk
dili, tarihi, edebiyatı, sanatı, töresi hakkında önemli bilgiler veren Orhun
Abideleri, Köktürk İmparatorluğu'nun ünlü hükümdarı Bilge Kağan devrinden kalma
üç adet yazılı dikili taştır. Tonyukuk Abidesi, Kül Tigin (Köl Tigin) Abidesi,
Bilge Kağan Abidesi. Bu çalışmada, bu üç Köktürk metnindeki “+DA” eki ve
kullanıldığı cümleler tespit edilerek, bu cümlelerde bu ekin hangi işlevlerle,
hangi tür fiillerle ve hangi tür yapılarda kullanıldığı örnekleri ile ortaya
konulmaya çalışılacaktır. Bunun sonucunda da bugün birçok lehçe, şive, Türkiye
Türkçesi ağızlarında karşılaştığımız isim hâl eklerinin birbirinin yerine
kullanılması veya fonksiyon kayması görüşleri, bu ekin çağrıştırdığı fiillerden
farklı fiillerle kullanılmasının sonuçları, edatlı veya edatsız kullanımlarına
göre isim-isim arasında ve isim-fiil arasında kurduğu ilişkiler, üstlendiği
görevleri karşılayan farklı ekler (+DIn, +(K)A, +GArU, +(r)A) Köktürk
metinlerinde tanıkları ile ortaya konulmaya çalışılacaktır. Ayrıca ek-kelime
ilişkisinde hâl ekinin ismi bağladığı fiilin anlamının eke, ekin fonksiyonunun
da fiile göre değişip değişmediği üzerinde durulacaktır.

Keywords

Köktürk, hâl, fonksiyon, bulunma, fiil, edat

References

• ALYILMAZ, Cengiz, (1994). Orhun Yazıtlarının Sözdizimi, Erzurum.
• ALYILMAZ, Cengiz, (2004). Eski Türkçenin Söz Varlığının Düz ve Ters Dizimi, Kurmay Yayınları, Ankara.
• ALYILMAZ, Cengiz, (2005). Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu, Kurmay Yayınları, Ankara.
• ALYILMAZ, Semra, “Türkiye Türkçesinde Bulunma Hâli Kategorisi”, Dil Araştırmaları, Sayı: 7 Güz 2010, s. 107-123.
• ATMACA, Emine-Ayşe YILMAZ (AYDIN), (2007). “Köktürk Yazıtlarında “teg” in Kullanılış Şekilleri ve Cümle İçinde Kazandığı Anlamlar”, SDÜ 1. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu, 23–26 Ekim, Isparta.
• BARUTÇU, ÖZÖNDER, F.Sema, (1995). “tengri teg tengride bolmış türük bilge kagan ve tengri teg tengri yaratmış türük bilge kagan ibareleri Üzerine”, TKA 32/1-2 (Prof. Dr. Zeynep Korkmaz’a Armağan),TKAE Yay. S:89-95 Ankara.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin, (1984), Türk Dilinde Edatlar (En eski Türkçe Metinlerden Zamanımıza Kadar), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
• ERASLAN, Kemal, Eski Türkçede Yönelme (dativ) Hâli. Yapı, Fonksiyon ve İfadeleri, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 29, İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, 67-76.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican, (2004). Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2004i
• ERGİN, Muharrem, (2000). Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
• KARAAĞAÇ, Günay, (2009). Türkçenin Söz Dizimi, Kesit Yayınları, İstanbul.
• KARAHAN, Leyla, (2011). Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, 16. Baskı, Ankara.
• KORKMAZ, Zeynep, (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi) Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• KORKMAZ, Zeynep, (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• NADİR, İlhan, (2001) "Zamana Hükümdar Olmak", Türk Dili, S.590, Şubat, s.175-179,
• ORKUN, Hüseyin Namık, (1987). Eski Türk Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları: 529, Ankara.
• SERTKAYA, Osman Fikri, Göktürk Tarihinin Meseleleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1995.
• ŞANLI Cevdet-YILMAZ Kaan, (2009) “Köktürk Metinlerinde Yönelme Hâlinin Kullanıldığı Cümlelerdeki İşlevleri, I. Uluslararası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni, 18-20 Kasım, AFYONKARAHİSAR.
• ŞERİFOĞLU, Yasin, (2015). “Türkiye Türkçesinde İsimleri Sıfat Yapan Eklerin Durumları Üzerine Bir İnceleme ve Yeni Bir Terim Önerisi”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 2015 Yıl:3, Sayı:6 Sayfa:71-78.
• TEKİN, Talat, (2008). Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• TURAN, Zikri, (2000) “Türkçenin Yapım ve Çekim Düzeninde Yer Alan Eklerin Sınıflandırılması Nasıl Olmalıdır?” IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı- Basılmamış Tebliğ, Eylül, Çeşme-İzmir.
• Türkçe Sözlük, (2011). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• USER, Hatice Şirin, (2009) Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Kömen Yayınları:32, Konya.