II. MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE (1908-1918) İMALAT-I HARBİYE FABRİKALARINDA SİLAH VE MÜHİMMAT ÜRETİMİ

Yıl 2016, Cilt: 5 Sayı: 9, 80 - 108, 15.12.2017

Ersoy Zengin

Öz

II. Meşrutiyet döneminde sekiz yıllık bir sürede savaşlar neredeyse kesintisiz olarak

devam etmiş; Trablusgarp, Balkan ve I. Dünya Savaşları yaşanmıştır. Devletin varlığını

sürdürebilmesi için savaşlarda başarı kazanması gerekiyordu. Başarı ise eğitimli ve modern

harp gereçlerine sahip ordularla sağlanabilirdi. Ordu ihtiyaçlarının önemli bir kısmının

siparişlerle yabancı ülkelerden alınıyor olması II. Meşrutiyet döneminin ilk yıllarında devletin

silah fabrikalarını işletip işletmemesi konusunu gündeme getirmiştir. Savaşların patlak vermesi

ve harp malzemelerinin yabancı ülkelerden temin edilememesi ise yerli üretimin önemi ortaya

çıkarmıştır. İmalat-ı Harbiye Müdüriyeti’ne bağlı olan Zeytinburnu, Kırkağaç, Tophane ve

Bakırköy’de bulunan silah, mühimmat ve barut fabrikaları ordunun ihtiyaç duyduğu silah ve

mühimmatı üretmede büyük bir başarı göstermiştir. Bu çalışmada II. Meşrutiyet döneminde

Osmanlı Devleti’nin silah ve mühimmat ihtiyacını karşılayan İmalat-ı Harbiye Müdüriyetine

bağlı fabrikalarda yapılan üretim incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

II. Meşrutiyet, Silah, Mühimmat ve Barut Üretimi, İmalat-ı Harbiye

Kaynakça

• 1.ARŞİVLER 1.1. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi (Odası) Belgeleri, A.MKT MHM, 466/91, 5 Eylül 1289, 17 Eylül 1873. Bab-ı Ali Evrak Odası, (BEO), 3678/275843, 18 Aralık 1909. Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Nezareti Belgeleri (DH. EUM.) 3. Şb. 23/11, 7 Ağustos 1331 (20 Ağustos 1915). DH. EUM. 3. Şb. 24/35, 29 Teşrinisani 1333 (29 Kasım 1917). Dahiliye Nezareti İdare, (DH. İD), 105-2/47, 16 Teşrin-i sani 1329, (29 Kasım 1913). Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye, (DH. İ. UM), 80-1/3-19, 12 Kanun-i evvel 1331 (25 Aralık 1915). Dahiliye Nezareti Umûr-ı Mahalliye-i Vilayât Müdüriyeti Belgeleri, (D.UMVM), 79/27, 30 Nisan 1332 (13 Mayıs 1916). Dahiliye Şifre Kalemi (DH. ŞFR) 448/68, 4 Aralık 1914. D. İ. UM. E-33/42, 17 Mayıs 1333, (17 Mayıs 1917). DH. İ. UM 80-1/3-22, 21 Kanun-i evvel 1331 (3 Ocak 1916) . DH. İ. UM 80-1/323, 3 Kanun-i sani 1331, (16 Ocak 1916). DH. İ. UM 80-1/3-34, 29 Mart 1332 (11 Nisan 1916). DH. İ. UM 80-1/3-4, 13 Nisan 1331 (26 Nisan 1915). DH. İ. UM 80-1/340, 30 Teşrin-i sani 1332 (13 Aralık 1916 DH. İ. UM. EK 110/32, 21 Şubat 1334 (21 Şubat 1918). DH. İUM. 77-2/153, 29 Ağustos 1332 (11 Eylül 1916). DH. İUM. EK 19/71, 23 Ağustos 1332 (5 Eylül 1916). DH. İUM. EK 39/47, 3 Teşrin-i evvel 1333, (3 Ekim 1917). DH. ŞFR 448/88, 17 Kasım 1914. DH. ŞFR 450/6, 25 Kasım 1914. DH. ŞFR, 467/1, 18 Kasım 1914. DH. UMUM, 78/4, 18 Muharrem 1336 (3 Kasım 1917). HB. 164/1333 S-028, 26 Aralık 1914. İrade Taltifat, (İ. TAL) 501/1333B-002, 16 Mayıs 1915. Meclis-i Vala (MV), 146/32, 11 Teşrin-i sani 1326, (24 Kasım 1910). MV, 200/94, 14 Mart 1914. MV, 203/25, 10 Eylül 1916. MV, 203/44, 20 Eylül 1916. MV, 210/104, 15 Aralık 1917. MV, 212/6, 10 Eylül 1916. Sadaret Resmi Maruzatı, (Y.A.RES) 9/48, 16 Ocak 1881. Şura-yı Devlet (ŞD), 650/70, 3 Şubat 1909. Yıldız Esas Evrakına Ek Kamil Paşa Evrakı (Y.EE.KP). 33/3203, 29 Ağustos 1324, (11 Eylül 1908). Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV), 287/75, 18 Mayıs 1322, (30 Mayıs 1906). Y. MTV, 307/98, 6 Mart 1324 (19 Mart 1908). 1.2. Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı (ATASE) Birinci Dünya Harbi (BDH) (BDH), 2125/63/002, 10 Mayıs 1914. BDH,2125/63/002/68, 17 Mayıs 1332, (30 Mayıs 1916). BDH, 1480/65/008/001, 1917. BDH, 2120.42.001.098, (tarihsiz). BDH, 2120/42/001/013, 14 Mart 1332 (27 Mart 1916). BDH, 2120/42/001/012, 20 Mart 1332 (2 Nisan 1916). BDH, 2120/41/008/34, 9 Nisan 1332 (22 Nisan 1916). BDH, 2181.2.003, (tarihsiz). BDH, 2363/112/005/10, 15 Ağustos 1333 (15 Ağustos 1917) BDH, 2363/112/001/16, 2 Eylül 1917. BDH, 2136/19/001/004, 20 Nisan 1332 (3 Mayıs 1916). BDH, 2363/112/001/09, 1917. BDH, 2130.80.001.008, 30 Kanunievvel 1331, (12 Ocak 1916). BDH, 2125.63.002.06 (tarihsiz). BDH, 2135.13.001.133, 17 Kanunisani 1331 (30 Ocak 1916). BDH, 2366.127.001, 3 Kanunisani 1332 (16 Ocak 1917). BDH, 2025.553.005.01, 18 Kanunisani 1334 (18 Ocak 1918). BDH, 2120/41/004 (T.Y.) 6 Mart 1332 (19 Mart 1916) tarihli telgrafa verilen cevap. BDH, 1882.37.003, 10 Kanunisani 1330, 23 Kasım 1914. BDH, 2120/41/002, 24 Şubat 1331, (8 Mart 1916). BDH, 2025.553.005.08 18.6.1334 (18 Haziran 1918). BDH, 2128.2.001 (tarihsiz). BDH, 2025.553.002.09, 25 Teşrinisani 1333 (25 Kasım 1917). 2. RESMİ YAYINLAR 2.1. Meclis-i Ayan Zabıt Cerideleri (MAZC) Devre: 1, İçtima Senesi: 2, Birleşim: 92, Cilt: 2, 9 Haziran 1326 (22 Haziran 1910). Devre: 1, İçtima Senesi: 3, Birleşim: 21, Cilt:1, 23 Kanun-i evvel 1326 (5 Ocak 1911). 2.2. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC) Devre: 1, İçtima senesi: 3, Birleşim: 60, Cilt: 4, 5 Mart 1327 (18 Mart 1911). Devre: 1, İçtima senesi: 3, Birleşim: 65, Cilt: 4, 12 Mart 1327 (25 Mart 1911). Devre: 1, İçtima senesi: 3, Birleşim: 16, Cilt: 1, 8 Kanun-i evvel 1326 (21 Aralık 1910). MMZC, Devre: 1, İçtima senesi: 3, Birleşim: 63, Cilt: 4, 9 Mart 1327 (22 Mart 1911). Devre: 3, İçtima senesi: 4, Birleşim: 56, Cilt: 2, 25 Şubat 1334 (25 Şubat 1918). 2.3. Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıt Cerideleri (TBMMGCZC) Devre 1, Cilt 1, İctima 1, 29 Mayıs 1336 (29 Mayıs 1920). 2.4. Düstur 2.Tertip, Cilt 3, 31, 26 Kânunuevvel 1326 (8 Ocak 1911). 1327 Senesi Muvazene-i Umumiye Layihası İmalat-ı Harbiye Masraf Bütçesi. 2.5. Kataloglar Askeri Fabrikaları Mamulat ve Masnuatı-İmalat-ı Harbiye Fabrikaları, İstanbul T.Y. Zeytinburnu Fabrikaları Matbaası. 3. GAZETE VE DERGİLER Tanin, 20 Mayıs 1329, Numara: 1619 (2 Haziran 1913) 3. Tanin, 19 Mayıs 1329 Numara: 1618 (1 Haziran 1913) 4. Abdürreşid İbrahim, “Zeytinburnu Fabrikası” Teârüf-i Müslimîn, Cilt 2, Sayı 27, 16 Kanun- Evvel 1326 (29 Aralık 1910). Osman Kahraman “Tophane Fabrikaları” Say ve Amel, Numara:1, 9 Kanun-i evvel 1326, (22 Aralık 1910). …………… “Askeri Fabrikalar-I” Say ve Amel, Numara: 7, 10 Mart 1327 (23 Mart 1911). …………… “Askeri Fabrikalar-II” Say ve Amel, Numara: 8, 24 Mart 1327 (6 Nisan 1911). 4. ARAŞTIRMA ESERLER 4.1. Kitaplar Ahmet Muhtar, Osmanlı Topçuları, Ahmet Köç (Haz.) İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul, 2013. Atalay, Salih, “Eski Harpler ve SilahlarPratik Deneyler”, Kahraman Şakul (Haz.) Yeni Bir Askeri Tarih Özlemi Savaş, Teknoloji ve Deneysel Çalışmalar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2013. Belgelerle Tanzimat, Osmanlı Sadrazamlarından Âli ve Fuad Paşaların Siyasi Vasiyyetnâmeleri, Haz. Engin Deniz Akarlı, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1978. Durukan, Eyüp, Askeri Fabrikalar Tarihçesi, Askeri Fabrikalar Basımevi, Ankara 1940. ………….. Günlüklerde Bir ÖmürII, Sofya Esaretinden Çanakkale Zaferine (19131915), (Haz. Murat Uluğtekin), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014. …………… Günlüklerde Bir ÖmürIII; Çanakkale’den Mondros’a (19151918), (Haz. Murat Uluğtekin), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015. Edward Mead Earle, Bağdat Demir ve Petrol Yolu savaşı (19031923), Örgün Yayınları, İstanbul 2003. Gülsoy, Ufuk, Cizyeden Vatandaşlığa Osmanlı’nın Gayrimüslim Askerleri, Timaş Yaınları, İstanbul 2010. Liman von Sanders, Türkiye’de Beş Sene, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2010. Mehmed Cavid Bey, İktisad İlmi, Çev. Sema Alpun Çakmak Sadeleştiren: Orhan Çakmak, Liberte Yayınları, Ankara 2001. Mutlu, Cengiz, Birinci Dünya Savaşı’nda Amele Taburları, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2007. Nuri Refet, Muharebe Gazleri, Devlet Matbaası, İstanbul 1931. Sadrazâm ve Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa’nın Günlüğü, Arba Yayınları, İstanbul 1988. Sander, Oral,Kurthan Fişek, Türk ABD Silah Ticaretinin İlk Yüzyılı (18291929), İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 2007. Toprak, Zafer, Türkiyede Milli İktisat, Doğan Yayınları, İstanbul 2012. Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Osmanlı Devri Birinci Dünya Harbi İdari Faaliyetler ve Lojistik. Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Osmanlı Devri; Osmanlı İtalyan Harbi (19111912), Genelkurmay Basımevi, Ankara 1981. Türk, Fahri Türkiye ile Almanya Arasındaki Silah Ticareti, 18711914, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2012. Üçok, Ahmet Kemal, Görüp İşittiklerim, Ali Birinci (Ed.) Okuyan Adam Yayınları, Ankara, 2002. Wallach, Jehude L., Bir Askeri Yardımın Anatomisi Türkiye Prusya Askeri Heyetleri 18351919, Fahri Çeliker (Çev.), Genel Kurmay Basımevi, Ankara 1985. Yılmaz, Veli, 1’nci Dünya Harbinde TürkAlman İttifakı ve Askeri Yardımları, Cem Ofset Matbaacılık Sanayii A. Ş. İstanbul 1993. 4.2. Makaleler Çolak, Mustafa, “Çanakkale Savaşı’nda Yalnız Bırakılan Bir Müttefik: Almanya'nın Osmanlı İmparatorluğu'na Yardım Çabaları” Türkler Ansiklopedisi, XIII, Ankara 2002, (377383) Dölen, Emre, “Türkiye’nin İlk Kimya Mühendisi Mustafa Azmi Sümen (18811949) ve Doktora Tezi” Üçüncü Ulusal Kimya Mühendisliği Kongresi Bildiri Kitabı, Atatürk Üniversitesi, Erzurum 1998, (15531559). İlkin, Selim, “Mehmed Cavid Bey” DİA, C. 7, (175176). Uzun, Mustafa, “Abdürreşid İbrahim”, DİA, 1988, cilt: 1, (295297). 4.3. Tezler Duman, Önder, I. Dünya Savaşı Esnasında Türk Ordusunun İaşe Temini, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 2007. Zengin, Ersoy, Tophanei Amire’den İmalatı Harbiye’ye Osmanlı Devleti’nde Harp Sanayii (18611923), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2015. 5. ELEKTRONİK KAYNAKLAR https://www.steyr-mannlicher.com/en/company/ (E.T. 30.03.2017).