Türkiye’yi Türkistan Bütününde Okumak: D. Mehmet Doğan’da Türk Kimliği, Tarihi ve Coğrafyası

Year 2025, Issue: 45, 95 - 118, 28.09.2025

Fatih Muhammed Çakmak

https://doi.org/10.64985/tybakademi.1711284

Abstract

Türkiye’nin yakın tarihinde meydana gelen gelişmeleri ve değişimleri yakından takip eden bir düşünür olarak D. Mehmet Doğan, aynı şekilde Türk dünyasındaki gelişmelere de kayıtsız kalmamıştır. Dini ve toplumsal açıdan Türk kimliğine dair algılardaki değişimler; Türk tarihinde ve politik tarihte meydana gelen kırılmalarla birlikte Türkiye-Türk dünyası arasındaki ilişkiler, Doğan için önemli bir inceleme alanı olmuştur. Bu doğrultuda onun nazarında din-toplum, dil-toplum, tarih-coğrafya irtibatı çerçevesinde Türk kimliği ve tarihi; Türkistan coğrafyasına dair yakın tarihteki izdüşümleri çalışmamızın temelini ve problematiğini oluşturmaktadır. Makalede, modern dönem kültür tarihçiliğinde millet kavramıyla ilgili öne sürülen fikirler karşısında Doğan’ın görüşleri tartışılmaktadır. Türk milliyetçiliğine dair diyalektiği oluşturan kurucu iradeyle fikren birleştiği ya da ayrıştığı hususlar müzakere edilmektedir. Özgün bir yaklaşım olarak öne sürdüğü Türkiye=Türkistan tezi ve vatandaş=milliyet antitezinin mahiyeti incelenmektedir. Çalışmada nitel araştırma yöntemi kullanılmakta; veriler betimsel analiz, içerik analizi ve metin incelemeleri metoduyla ele alınmaktadır. Araştırmanın, münhasıran D. Mehmet Doğan fikriyatı etrafındaki tartışmalara ve onun düşüncelerinden hareketle Türk kimliği, tarihi ve kültürüne dair yapılan araştırmalara katkı sağlaması hedeflenmektedir.

Keywords

D. Mehmet Doğan , İslâm Tarihi , Türk Tarihi , Türkistan , Türkiye , Türk , Milliyetçilik.

Thanks

Makalenin hazırlık sürecindeki katkılarından dolayı Prof. Dr. Musa Kazım Arıcan, Arş. Gör. Mesut Arslan, Arş. Gör. Muhammed Oruç ve Muhammed Said Karataş hocalarıma; kütüphanesinden istifade ettiğim Türkiye Yazarlar Birliğine şükranlarımı sunarım.

Reading Türkiye Within the Whole of Turkestan: Turkish Identity, History, and Geography in D. Mehmet Doğan

Abstract

As a thinker closely following the transformations and developments in Türkiye’s recent history, D. Mehmet Doğan has also shown significant interest in the dynamics of the Turkic world. Shifts in religious and social perceptions of Turkish identity, ruptures in Turkish and political history, and the relationships between Türkiye and the Turkic world have become central areas of inquiry in Doğan’s intellectual framework. Accordingly, the study focuses on the interplay between religion-society, language-society, and history-geography in understanding Turkish identity and history, particularly through the lens of the recent historical reflections on the Turkestan geography. The article critically examines Doğan’s perspectives on the concept of nationhood within the framework of modern cultural historiography, juxtaposing them with prevailing ideas in the field. It explores the dialectical relationship between Doğan’s thought and the founding intellectual currents of Turkish nationalism, identifying points of convergence and divergence. The study also addresses the nature of his original thesis, "Türkiye=Türkistan," and the antithesis of "citizen=nationality." Employing a qualitative research methodology, the study analyzes data through descriptive analysis, content analysis, and textual examination. The research aims to contribute to discussions centered on D. Mehmet Doğan’s intellectual legacy and to investigations into Turkish culture inspired by his ideas.

Keywords

D. Mehmet Doğan , Türkiye , D. Mehmet Doğan , Islamic History , Turkish History , Türkiye , Turk , Nationalism. , Turkistan

References

• Ağaoğlu, A. (2022). Türk âlemi. (M. K. Çelen ve H. Kayıcı, Yay. haz.). Doğu Kitabevi.
• Akar, Ş. K., & Karakoç, İ. K. (2004). Siyasî tarih kaynağı olarak hatırat ve gezi notları. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (3), 383-422.
• Arslan M. (2019). Moderniteden küreselleşmeye milliyetçiliğin ve ulus devletin dönüşümü. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Barthold, W. (1963). İslâm medeniyeti tarihi (M. F. Köprülü, Yay. haz.). Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Beyatlı, Y. K. (1966). Eğil dağlar. İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Beyatlı, Y. K. (2025). Aziz İstanbul. (25. baskı). İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Bora, T. & Gültekingil, M. (2002). Modern Türkiye’de siyasi düşünce. (9 Cilt). İletişim Yayınları.
• Demirci, İ. (t.y.). D. Mehmet Doğan’ın dil anlayışı tutumu ve kavgası. O. Özbahçe (Ed.). D. Mehmet Doğan’a Armağan kitabı içinde (152-157 ss.), Türkiye Yazarlar Birliği Yayınları.
• Demirel, İ. (2019). İsmet Özel’in siyasal düşüncesinde Türklük, Türkiye ve dünya sistemi tasavvurları. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 6(4), 523-531. https://dergipark.org.tr/tr/pub/asead/issue/44866/554967
• Doğan, D. M. (1989). Camideki şair Mehmet Âkif. Yazar Yayınları.
• Doğan, D. M. (1993). Batılılaşma ihaneti. Timaş Yayınları.
• Doğan, D. M. (2011). Bir lügat bulamadım. Yazar Yayınları.
• Doğan, D. M. (2013). Türkendülüsiye. Yazar Yayınları.
• Doğan, D. M. (2014). Büyük Türkçe Sözlük. (25. baskı). Yazar Yayınları.
• Doğan, D. M. (2016). İki yol açıcı: Nureddin Topçu ve Necip Fâzıl. Yazar Yayınları.
• Doğan, D. M. ( 2017). Ortadoğu’nun Türkçesi. Yazar Yayınları.
• Doğan, D. M. (2019). Tarih ve toplum. (5. baskı). Yazar Yayınları.
• Doğan, D. M. (2021a). Dil kültür yabancılaşma. (7. baskı). Yazar Yayınları.
• Doğan, D. M. (2021b, 14 Haziran). D. Mehmet Doğan: “Batı karşısında iki kimlik şairi: Mehmed Âkif ve Yahya Kemal”. Türkiye Yazarlar Birliği. https://www.tyb.org.tr/d-mehmet-dogan-bati-karsisinda-iki-kimlik-sairi-mehmed-akif-ve-yahya-kemal-49914h.htm
• Doğan, D. M. (2021c, 7 Aralık). Dil “Memleket Meselesi”!. Türkiye Yazarlar Birliği. https://www.tyb.org.tr/mobi/d-mehmet-dogan-dil-memleket-meselesi-52588h.htm
• Doğan, D. M. (2023a, 26 Ağustos). Tarih tezi neden Malazgirt’i ıskaladı? Türkiye Yazarlar Birliği. https://www.tyb.org.tr/tarih-tezi-neden-malazgirti-iskaladi-22228yy.htm
• Doğan, D. M. (2023b, 1 Kasım). Yahya Kemal ve kendi köklerimiz üzerinde yükselmek. Türkiye Yazarlar Birliği. https://www.tyb.org.tr/yahya-kemal-ve-kendi-koklerimiz-uzerinde-yukselmek-22289yy.htm
• Doğan, D. M. (2024, 3 Ocak). Bayrak okuma kılavuzu!. Türkiye Yazarlar Birliği. https://www.tyb.org.tr/bayrak-okuma-kilavuzu-22318yy.htm
• Duralı, T. (2002). Toplum-devlet ülküsü olarak tarihte Türklüğün oluşması. Türkler Ansiklopedisi, içinde (335-349 ss.) 1, Yeni Türkiye Yayınları.
• Erşahin, S. (2023, 17 Ocak). Türkçenin medeniyet dili olmasına İslamiyet’in katkısı üzerine. https://www.tyb.org.tr/mobi/prof-dr-seyfettin-ersahin-turkcenin-medeniyet-dili-olmasina-islamiyetin-katkisi-uzeri-58670h.htm
• Erşahin, S. (2007). Türkistan’da İslâm ve Müslümanlar. (2. baskı). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Genç, E. (2012). Fuat Köprülü’nün milliyetçilik anlayışı ve onun Türkçülük’e ilişkin yaklaşımı. Folklor/Edebiyat, 18(71), 47-82.
• Gökalp, Z. (1995). Yeni hayat. Toker Yayınları.
• Gökalp, Z. (1976). Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak. Kültür Bakanlığı Ziya Gökalp Kitapları.
• Gökalp, Z. (1968). Türkçülüğün esasları. Varlık Yayınları.
• Gökdağ, A. F. (2024, 27 Ağustos). Ahmet Fatih Gökdağ: Bizden önce göçenlere selâm ve dua ile. Türkiye Yazarlar Birliği. https://www.tyb.org.tr/ahmet-fatih-gokdag-bizden-once-gocenlere-selam-ve-dua-ile-66795h.htm
• Gündoğdu, Ş. (2022). İkinci Meşrutiyet döneminde İslamcılığın Türkçülük eleştirisi. Afyon Kocatepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 24(2), 33-45. https://doi.org/10.33707/akuiibfd.1118900
• Görgün, T. (2003). Medeniyet. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (298–301 ss.), 28, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Habibzade, A. K. (2021). Hatıralar: Türkistan, Çin, Şanghay ve Rodos (N. A. Özalp, Yay. haz.). Büyüyenay Yayınları.
• İbn Haldûn, A. (2007). Mukaddime. (S. Uludağ, Çev.). (5. Baskı). Dergâh Yayınları.
• İnalcık, H. (2014). Türklük Müslümanlık ve Osmanlı mirası. (3. Baskı). Kırmızı Yayınları.
• Karataş, T. (t.y.). Mehmet Doğan’ın “Büyük” sözlüğü zor zamanda imdada yetişmek. O. Özbahçe (Ed.). D. Mehmet Doğan’a Armağan kitabı içinde (158-164 ss.), Türkiye Yazarlar Birliği Yayınları.
• Kolektif (2025). Türk Dünyasının bilgesi D. Mehmet Doğan. (F. G. Koçak, Yay. haz.). Erguvan Yayınevi.
• Köylü, M. & diğerleri. (2023). Sovyetler Birliği döneminde dine karşı yapılan ateistik mücadele ve yöntemleri. GAB Akademi 3(1), 11–26.
• Musahan, A. Y. (2015). Sovyet Rejiminin Müslümanlar Üzerindeki İnanç, Ahlak ve Aile Politikası. İlahiyat Tetkikleri Dergisi (44), 227-246. https://doi.org/10.29288/ilted.308481
• Özbahçe, O. (t.y.). Bir yazar olarak Mehmet Doğan. (O. Özbahçe, Ed.). D. Mehmet Doğan’a Armağan kitabı içinde (16-29 ss.), Türkiye Yazarlar Birliği Yayınları.
• Rehimov, R. (2024, 21 Eylül). Türk Dünyası ortak alfabe komisyonu, ortak Türk alfabesi ile ilgili bildiri yayımladı. Anadolu Ajansı (AA). https://www.aa.com.tr/tr/dunya/turk-dunyasi-ortak-alfabe-komisyonu-ortak-turk-alfabesi-ile-ilgili-bildiri-yayimladi/3335590
• Said, E. W. (2016). Şarkiyatçılık. Metis Yayınları.
• Taşlı, H. (2022). Nurettin Topçu’nun Anadolucu Türk tarih anlayışı karşısında Orhan Türkdoğan’ın asyatik Türk tarih anlayışı. Muhakeme Journal, 5(1), 34-40. https://doi.org/10.33817/muhakeme.1124773
• Topçu, N. (2023). Yarınki Türkiye. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Topçu, N. (2022). İslâm ve insan, Mevlânâ ve tasavvuf. Dergâh Yayınları.
• Topçu, N. (1939). Benliğimiz. Hareket (1)4.
• Turan, O. (2003). Türk cihan hakimiyeti Mefkûresi tarihi. (14. baskı). Ötüken Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (TDK) Sözlüğü. (2025, 5 Temmuz). https://sozluk.gov.tr/
• Türkiye Yazarlar Birliği (TYB). (2010, 22 Nisan). D. Mehmet Doğan. Türkiye Yazarlar Birliği. https://www.tyb.org.tr/d-mehmet-dogan-165h.htm
• Türkiye Yazarlar Birliği (TYB). (2024, 2 Aralık). Türkçenin 16. Uluslararası Şiir Şöleni Özbekistan’da yapıldı. Türkiye Yazarlar Birliği. https://www.tyb.org.tr/turkcenin-16-uluslararasi-siir-soleni-ozbekistanda-yapildi-67774h.htm Uçman, A. (2012). Peyami Safa’nın Türk inkılâbına bakışlar’ı. Erdem, 62, 251-260.
• Vurucu, İ. (2015). Arafta bir kimlik: Türklük. Eğitim Yayınevi.
• Yazıcı, N. (2013). İlk Türk-İslâm Tarihi devletleri tarihi. (13. baskı). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.