İSTANBUL’DA CAMİ ADABI, FIRINLAR VE HAZİNEYE YENİ GELİR KAYNAKLARI KAZANDIRILMASINA DAİR SULTAN II. ABDÜLHAMİD’E SUNULMUŞ BİR LAYİHA

Yıl 2023, Cilt: 1 Sayı: 3, 1 - 27, 12.12.2023

Naim Ürkmez

Öz

Sultan II. Abdülhamid tahta çıktıktan kısa bir süre sonra ülkenin sorunlarını daha süratli bir şekilde tespit edebilmek için birçok hususta konunun muhataplarından layihalar talep etmiştir. Zamanla layiha hazırlama bir gelenek halini almıştır. Sultan tarafından tanınmak, saray ile daha yakın ilişki içerisinde olmak, sadık bir kul olduğunu ispat etmek ve elbette ki gördüğü aksaklıkları Sultan’a iletmek saikiyle pek çok kişi bu işle vazifeli olmadığı halde Yıldız Sarayı’na layiha sunar olmuştur. Bu çalışmada çeşitli devlet kademelerinde çalışmış Mustafa Lütfi Efendi tarafından hazırlanan ve 1902 yılında Sultan II. Abdülhamid’e sunulan bir raporun transliterasyonu yapılmıştır. Layihanın muhteviyatı 67 ayrı hususta kaleme alınmıştır. Müellif her yeni konunun başına 1’den başlayarak 67’ye kadar numara vermiştir. Bu konulardan ilki cami, mescit ve kütüphanelere vakf edilen rahlelerin yüksekliği ile ilgilidir. Diğerleri ise Kur’an-ı Kerim’e farkında olmadan yapılan saygısızlıklar, camilerin mihrap tarafında yer alan duvarlarına asılan resimli levhalar, İstanbul’daki Bulgar, Rum ve Ermeni milletinden olan fırıncıların uygulamaları, Müslümanlara hizmet veren lokantaların helal harama dikkat etmeden yemek hazırlamaları, Hicaz Demir yoluna ilave gelir kaynakları, yabancıların camileri ziyaret adabı ve hazineye yeni gelir kaynakları arayışı ile ilgiliydi. İstanbul’daki cami, mescit ve fırınların durumu hakkında oldukça önemli bilgiler ihtiva eden bu layiha devrin toplumsal yapısını, iktisadî anlayışını ve zihin dünyasını anlamak açısından önemli detaylar içermektedir.

Anahtar Kelimeler

Sultan II. Abdülhamid, Mustafa Lütfi Efendi, Layiha, İstanbul, Cami, Fırın, Hazine.

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bâb-ı Âlî Evrak Odası (BEO), 3970/297731.
• BOA, Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı (DH. MKT), 511/48; BOA, DH. MKT, 2713/58.
• BOA, Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahval İdaresi Defterleri (DH. SAİD. d), 166, s. 475-476.
• BOA, İrade-i Dahiliyye (İ. DH), 793/64364; BOA, İ. DH, 1259/98842; BOA, İ. DH, 1266/99589.
• BOA, İrade-i Hususiyye (İ. HUS), 73/75.
• BOA, Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD), 3085/12.
• BOA, Yıldız Esas Evrakı (Y. EE), 56/14.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnal (Y. PRK. AZJ), 8/7.
• BOA, Yıldız Perakende Evrâkı Evkaf Nezareti Maruzatı (Y. PRK. EV), 4/58.
• Aydeniz, Tuğba. (2021). “Mustafa Lütfi Efendi Tarafından Sultan II. Abdülhamid’e Takdim Edilen Bir Layiha Üzerine Değerlendirmeler”, Apjir, 5(2), 2021, 253-269.
• Çağman, Ergin. (2010). III. Selim’e Sunulan Islahat Lâyihaları, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Çelik, Kürşat. (2008). “Sultan II. Abdülhamid’e Sunulan Bir Layiha: 1880 Tarihli Beyrut Layihası”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 28(2), 345-362.
• Demir, Alparslan, Onar, Çağrı. (2022). “Nasihatnameler Özelinde 17. Yüzyıl Osmanlı Süvarilerinin Problemleri ve Dönemin Yazarlarının Çözüm Arayışları”, Sosyal ve Beşerî ve İdari Bilimler Dergisi, 5(12), 1855-1863.
• Gökgöz, Yunus. (2007). II. Abdülhamit’e Sunulan Layihalar, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Levent, Agâh Sırrı. (1962). “Siyaset-Nameler”, Belleten Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, 10, 167-195.
• Oğuz, Mustafa. (2007). II. Abdülhamid’e Sunulan Lâyihalar, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Öz, Mehmet. (2013). Kanun-ı Kadimin Peşinde, Osmanlı’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumları, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Pala, İskender. (2007). “Nasihatnâme”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 409-410.
• Uğur, Ahmet. (2001). Osmanlı Siyâset-Nâmeleri, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.