Summaries in Commentary Literature: A Bibliography of Abridged Studies on Ḥadith Commentaries

Year 2025, Volume: 34 Issue: 1, 119 - 147, 27.06.2025

Sezai Engin

https://doi.org/10.51447/uluid.1648246

Abstract

The writing of commentaries is one of the most important forms of scholarly authorship in ḥadith literature. Systematic ḥadith commentaries, which began to appear in the 4th Hijrī century, have become key reference works in the field of ḥadith studies. Through these commentaries, the impact of the foundational ḥadith sources on the scholarly tradition has been more firmly established. Given their often voluminous content, some of these commentaries have required summarization. While certain commentaries were abridged by their authors themselves, others were summarized by later scholars. The primary aim of these abridgments is to produce more concise versions of the commentaries and thereby enhance their usability. This article examines the abridgment efforts related to ḥadith commentaries from a bibliographic perspective. In this context, existing summaries of ḥadith commentaries were identified and analyzed through a literature-based approach. Abridgments composed since the 5th Hijrī century were catalogued, and their citation details were provided. In this way, the development and trajectory of the concept of commentary summarization have been outlined. Furthermore, the aims behind this practice were explored through printed examples. Special attention was given to the background of the emergence of abridgments prepared both by original commentators and later scholars.

Keywords

Ḥadith , Commentary , Copyright , Abridgment , Literature.

Şerh Literatüründe Muhtasarlar: Hadis Şerhleri Üzerine Yapılan İhtisâr Çalışmaları Bibliyografyası

Abstract

Şerh yazıcılığı hadis literatürünün en önemli telif türlerinden biridir. Hicrî 4. asırda yazılmaya başlanan sistematik hadis şerhleri, hadis ilminin referans eserleri haline gelmiştir. Şerhler sayesinde temel hadis kaynaklarının ilim geleneğindeki izleri daha kalıcı hale getirilmiştir. Genel olarak hacimli içeriklerden oluşan bu şerhlerin bazılarının ihtisâr edilmesi gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bazı şerhler bizzat müellifleri tarafından ihtisâr edilirken başkaları tarafından muhtasarları hazırlanan şerhler de bulunmaktadır. Yapılan ihtisârların temel amacı şerhlerden daha öz içerikler üretilmesi, böylece onlardan elde edilecek faydanın artırılmasıdır. Makalede hadis şerhleri üzerine yapılan ihtisâr çalışmaları bibliyografik bir şekilde incelenmiştir. Bu doğrultuda hadis şerh muhtasarları tespit edilerek literatür merkezli bir okuma yapılmıştır. Hicrî 5. asırdan itibaren yapılan şerh ihtisârları belirlenerek künye bilgileri paylaşılmıştır. Böylece şerh ihtisârı düşüncesinin gelişimi ve seyrinin izleri sürülmüştür. Ayrıca matbu muhtasarlar üzerinden ihtisâr düşüncesinin amaçları üzerinde durulmuştur. Bu çerçevede hem müellifleri hem de başkaları tarafından hazırlanan şerh muhtasarlarının ortaya çıkışının arka planına odaklanılmıştır.

Keywords

Hadis , Şerh , Telif , İhtisâr , Literatür.

References

• Acar, Yusuf. Endülüs Hadisçiliği ve İbn Abdilber. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Adevî, Ebû Suhayb Safâ ed-Davvî. Muhtasar Fethu’l-bârî. çev. Soner Duman - Halil Aldemir. 15 Cilt. İstanbul: Karınca&Polen Yayınları, 2016.
• Aruçi, Muhammed. “Senûsî, Muhammed b. Yûsuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/534-535. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Avcı, Casim. “Muhtasar (İslâm Tarihi ve Medeniyeti)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/63-64. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Aydın, Mehmet Âkif. “Azîmâbâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/329-330. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Aydınlı, Abdullah. “İhtisar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/572-573. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: İFAV, 4. Basım, 2011.
• Azîmâbâdî, Ebü’t-Tayyib Muhammed Şemsü’l-Hak. ʿAvnu’l-maʿbûd. 14 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Feyha, 1424/2003.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleyman b. Halef. el-Münteḳā. thk. Muhammed Abdülkādir Ahmed Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. b.y.: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, ts.
• Birışık, Abdulhamit. “Muhtasar (Tefsir)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/59-60. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammad. es-Ṣıḥâḥ Tâcü’l-lüġa ve ṣıḥaḥi’l-ʿArabiyye. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Cezâirî, Abbûd Lahdar. Muhtasar Umdetu’l-kârî. çev. Heyet. 13 Cilt. İstanbul: Polen Yayınları, 2019.
• Çelebi, İlyas. “Muhtasar (Kelâm)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/62-63. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Çoban, Ali. “Memlükler Dönemi Mısır’ında Bir Tasavvuf Savunucusu Olarak Süyûtî ve Te’yîdü’l-Hakîkati’l-Aliyye Adlı Risalesi”. Mısır İlim Havzasında İslâm Düşüncesinin Öncü Şahsiyetleri. haz. İsmail Kurt - Seyit Ali Tüz. 343-363. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2023.
• Dimnâtî, Ali b. Süleyman. Derecâtü Mirḳāti’ṣ-ṣuʿûd ilâ Süneni Ebî Dâvûd. b.y.: y.y., ts.
• Dimnâtî, Ali b. Süleyman. Nefʿu Ḳūti’l-muġteẕî ʿalâ Câmiʿi’t-Tirmiẕî. Riyad: Dâru Edvâi’s-Selef, ts.
• Dimnâtî, Ali b. Süleyman. Nûru Miṣbâḥi’z-zücâce ʿalâ Süneni İbn Mâce. b.y.: y.y., ts.
• Dimnâtî, Ali b. Süleyman. Rûḥu’t-Tevşîḥ ʿalâ Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. b.y.: y.y., ts.
• Dimnâtî, Ali b. Süleyman. Veşyü’d-Dîbâc ʿalâ Ṣaḥîḥi Müslim b. el-Ḥaccâc. Riyad: Dâru Edvâi’s-Selef, ts.
• Durmuş, İsmail. “Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/57-59. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Efendioğlu, Mehmet. “Muhtasar (Hadis)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/60-61. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Engin, Sezai. Şerh ve Şârihin İzini Sürmek Hadis Şerhlerinin Hikâyesi. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2023.
• Erdoğan, Tunahan. “Hadis Usûlü Literatüründe İhtisâr Türünün Karakteristiği”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 28/54 (Temmuz 2023), 31-72.
• Erdoğan, Tunahan. “Hadis Usûlü Literatüründe Yerleşik Bir Kabulün Tenkidi: İbn Hacer’in Nuhbetü’l-Fiker’i”. Turkish Academic Research Review 1/1 (Aralık 2016), 49-59. https://doi.org/10.30622/tarr.335277
• Habeşî, Abdullah Muhammed. Câmiʿu’ş-şurûḥ ve’l-ḥavâşî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 1439/2018.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdurrahman el-Ferâhidî. Kitâbu’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Mahzûmî - İbrahim es-Sâmerrâî. 8 Cilt. b.y.: Dâru Mektebeti’l-Hilâl, ts.
• Hazrecî, Muvaffakuddin Ebü’l-Hasen. el-ʿUḳūdü’l-lüʾlüʾiyye fî ṭârîḫi’d-devleti’r-Resûliyye. thk. Muhammed b. Ali el-Havâlî. 2 Cilt. San‘a: Merkezü’d-Dirâsât ve’l-Buhûsi’l-Yemenî, 1403/1983.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Yûsuf. et-Teḳaṣṣî li hadîs̱i’l-Muvaṭṭa ve şüyûḫi’l-İmâm Mâlik. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyin Ahmed Fâris b. Zekeriyya. Meḳāyîsü’l-luġa. İskenderiye: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Ferhûn, Ebü’l-Vefâ (Ebû İshâk) Burhânüddîn İbrâhîm. ed-Dîbâcü’l-müẕheb fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâʾi’l-meẕheb. Kahire: Dâru’t-Türâs li’t-Tab ve’n-Neşr, 1391/1971.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-miʾeti’s̱-s̱âmine. Haydarâbâd: Meclisu Dâireti’l-Meârifi’l-Osmaniyye, 1392/1972.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. İnbâʾü’l-ġumr bi ebnâʾi’l-ʿumr. Kahire: Lecnetu İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1389/1969.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed el-Askalânî. Şerḥu’n-Nuḫbe Nüzhetü’n-naẓar fî tavżîḥi Nuḫbeti’l-fiker fî muṣṭalaḥi ehli’l-es̱er. Dımaşk: Matbaâtü’s-Sabâh, 1421/2000.
• İbn Kādî Şühbe, Ebûbekir b. Ahmed b. Muhammed ed-Dımeşkī. Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye. thk. el-Hâfız Abdülalîm Hân. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1407/1987.
• İbn Tagrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. el-Menhelü’ṣ-ṣâfî ve’l-müstevfî baʿde’l-vâfî. b.y.: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmmetü li’l-Kütüb, 1404/1984.
• İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdillah el-Belensî. et-Tekmile li kitâbi’ṣ-Ṣıla. thk. Abdüsselâm el-Herrâs. 4 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Mahmûd el-Arnaût. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1412/1991.
• Kalaç, Rıdvan. “Bir Hadis İhtisas Kurumu Olarak Nûriyye ve Eşrefiyye Dârülhadisi”. Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 9 (Haziran 2020), 67-82.
• Kandemir, M. Yaşar. “Dimnâtî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/308-309. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kandemir, M. Yaşar. “el-Câmiu’s-Sahîh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/114-123. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Kandemir, M. Yaşar. “Mukaddimetü İbni’s-Salâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/121-124. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kannûcî, Ebü’t-Tayyib Sıddîk Hasan Hân. el-Ḥıṭṭa fî ẕikri’ṣ-ṣıḥâḥi’s-sitte. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’t-Ta‘lîmiyye, 1405/1985.
• Karagözoğlu, Mustafa Macit (ed.). Hadis Şerh Literatürü I. İstanbul: İFAV, 2020.
• Karagözoğlu, Mustafa Macit (ed.). Hadis Şerh Literatürü II. İstanbul: İFAV, 2022.
• Kâtib Çelebi. Süllemü’l-vuṣûl ilâ ṭabaḳāti’l-fuḥûl. thk. Mahmûd Abdülkādir el-Arnaût. 6 Cilt. İstanbul: Mektebetü Ircıca, 1431/2010.
• Kaya, Eyyüp Said. “Muhtasar (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/61-62. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn: Terâcimü muṣannifi’l-kütübi’l-ʿArabiyye. Beyrut: Mektebetü’l-Müsenna, 1406/1986.
• Kettânî, Muhammed Abdülhay b. Abdülkebîr. Fihrisü’l-fehâris ve’l-es̱bât ve muʿcemu’l-meʿâcim ve’l-meşyeḫât ve’l-müselselât. thk. İhsan Abbâs. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1402/1982.
• Konevî, Şemseddin. Minhâcü’r-râġibîn fi’ḥtiṣâri Minhâci’t-ṭâlibîn. thk. Meşârî b. Abdülaziz el-Eslemî. 6 Cilt. Riyad: Dâru Taybe el-Hadrâ, 1446/2025.
• Makrîzî, Ahmed b. Ali Ebü’l-Abbâs Takiyyüddin. es-Sülûk li maʿrifeti düveli’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkādir Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc. 18 Cilt. Mısır: el-Matbaatü’l-Mısriyye, 1347/1929.
• Özel, Ahmet. “Kennûn, Muhammed b. Medenî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-2/40-42. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Özel, Ahmet. “Tehzîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/325-328. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Özkan, Halit. “Tecrîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/249-250. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Öztürk, Ali. Hanefî Mezhebinde Muhtasar Metinlerin Ortaya Çıkışı (Şüf’a Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi , 2023.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. ed-Ḍavʾu’l-lâmiʿ li-ehli’l-ḳarni’t-tâsiʿ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayat, ts.
• Süyûtî, Celâleddin Abdurrahman b. Ebûbekir. Tenvîru’l-ḥavâlik şerḥun ʿalâ Muvaṭṭaʾi Mâlik. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2003.
• Şevkânî, Ebû Abdillah Muhammed. el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ bi meḥâsin men baʿde’l-ḳarni’s-sâbiʿ. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• Tinbüktî, Ebü’l-Abbâs Ahmed Bâbâ. Neylü’l-ibtihâc bi taṭrîzi’d-Dîbâc. Trablus: Dâru’l-Kâtib, 1421/2000.
• Türcan, Zişan. Hadis Şerh Geleneği Doğuşu, Gelişimi ve Dönüşümü. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddin Muhammed. el-Müstemlaḥ min kitâbi’t-Tekmile. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1429/2008.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Siyerü aʿlâmi’n-nübelâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Muʿcemu’ş-şüyûḫi’l-kebîr. thk. Muhammed el-Hubeyb. Tâif: Mektebetü’s-Sıddîk, 1408/1988.
• Ziriklî, Hayrüddin. el-Aʿlâm ḳāmûsu terâcimi li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-ʿArabi’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşriḳīn. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyin, 1423/2003.
• alukah.net. “Maḫṭûṭatü Telḫıṣi Ebi’l-Fetḥ li-Maḳāṣidi’l-Fetḥ (el-mücelledü’l-evvel)”. Erişim 27 Şubat 2025. https://www.alukah.net/library/0/89573/