Afetlerin Ceza Olduğunu Çağrıştıran Ayetlere Mâtürîdî’nin Yaklaşımı (Te’vîlâtü’l-Kur’ân Özelinde)

Year 2023, Volume: 6 Issue: Özel Sayı, 39 - 78, 31.10.2023

Yusuf Ağkuş

https://doi.org/10.54659/ulum.1356294

Cited By: 2

Abstract

Bu çalışmada literal okumayla deprem, yangın, sel, çığ, kuraklık gibi afetlerin günahlar neticesinde meydana geldiğini ima ettiğini düşündüğümüz ayetlerin tefsir kaynaklarında, özellikle de Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân adlı tefsirinde nasıl yorumlandığı araştırılmıştır. Böylelikle Te’vîlât’ta ve diğer bazı tefsirlerde söz konusu ayetlerden hareketle yaşanan afetlerin işlenilen günahlar neticesinde meydana gelen bir ceza olduğu sonucuna ulaşılıp ulaşılmadığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Hz. Peygamber öncesi dönemde yaşayan insanların işledikleri günahlar nedeniyle dünya hayatında çeşitli felaketlerle cezalandırıldıkları genel olarak kabul edilmiş olsa da Hz. Peygamber sonrası yaşanan afetlerin ceza olup olmayacağı hususunda ihtilaf edilmiştir. Bazı tefsirlerde afetler de dâhil olmak üzere insanların karşılaştığı tüm musibetlerin insanların yaptıkları olumsuz fiiller, işledikleri günahlar nedeniyle meydana geldiğine dair izahlara yer verildiği görülmektedir. Son dönemde yapılan bazı akademik çalışmalarda ise yaşanan afetlerin insanların işledikleri günahlarla bir ilgisinin olmadığı bunların sıradan doğal hadiseler olduğu belirtilmektedir. Bu noktada tefsirinde Ehl-i Sünnet’in düşüncelerini temellendirmeye ve onu savunmaya çalışan ilk müfessir olması, bununla birlikte tefsirinin dirayet tefsirlerinin ilkleri arasında yer alması hasebiyle konu hakkında Mâtürîdî’nin ne düşündüğünün tespit edilmesi tefsir ve kelam ilmi açısından önem arz etmektedir. Bu nedenle araştırmada özellikle Mâtürîdî’nin görüşleri tespit edilmeye ve diğer müfessirlerin görüşleriyle karşılaştırılmaya çalışılmıştır. Nitel araştırma yönteminin uygulandığı bu çalışmada öncelikle afetlerin işlenilen günahlar nedeniyle meydana gelen bir ceza olup olmadığı meselesiyle ilişkilendirilebileceği düşünülen ayetler tespit edilmiş, daha sonra da tefsirlerden hareketle dokümante edilen veriler analiz edilerek sonuca ulaşılmaya çalışılmıştır. Kavramsal çerçeve başlığı altında afet-ceza kelimeleriyle ilişkilendirilebileceğini düşündüğümüz, özellikle de çalışmada incelenen ayetlerde yer alan “musibet, fesat, fitne, dâhiye, azap, helak” kavramlarının kök anlamları, sözlük anlamları ve Kur’an’daki kullanımlarına yer verilerek konunun çerçevesi belirgin hâle getirilmeye çalışmıştır. Literal okumayla afetlerin günah işleyenleri cezalandırmak amacıyla meydana geldiğine işaret ettiğini düşündüğümüz ayetleri Mâtürîdî, daima ayetlerin zahirlerinin işaret ettiği yönde anlamamış, ayetten genel mesajlar çıkarmamıştır. Ayetlerin anlaşılmasında bağlama ve nüzul ortamına büyük önem vermesine rağmen bu kriterleri kimi zaman devre dışı tutması nedeniyle ise bazı ayetleri umuma teşmil ederek yorumlamıştır. Bu yaklaşım tarzı da onu ele aldığımız ayetlerin bazısından hareketle afetlerin kimi zaman ceza, kimi zaman imtihan, kimi zaman uyarı, kimi zaman günahlara kefaret, kimi zaman da kulun Allah katındaki derecesinin artmasına vesile olma amacıyla meydana geldiği sonucunu çıkarmaya sevk etmiştir. Dolayısıyla çalışmada incelenen ayetlerden hareketle Mâtürîdî’nin çeşitli musibetlere uğrayan insanların hepsini günahkâr kategorisinde değerlendirmediği, yaşanan afetlerin hepsini de günah nedeniyle meydana gelen bir ceza olarak nitelemediği anlaşılmıştır.

Keywords

Tefsir, Kur’an, Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, Afet, Ceza

Māturīdī’s Approach to the Verses Calling Disasters as Punishment (In the Specific of Ta’wilāt al-Qur’ān)

Abstract

This study has investigated how the verses, which we think imply that disasters such as earthquakes, fires, floods, avalanches, and droughts occur as a result of sins, are interpreted in tafsīr sources, especially in Māturīdī’s tafsīr titled Ta’wilāt al-Qur’ān. In this way, in al-Ta’wīlat and some other tafsīrs, it has been tried to determine whether the verses in question indicate that the disasters experienced are a punishment that occurs due to the sins committed. Although it is generally accepted that people living before the Prophet were punished with various disasters in the world life due to the sins they committed, there is a dispute as to whether the disasters experienced after the Prophet would be punishment or not. In some tafsīrs, it is seen that all the calamities that people face, including disasters, are explained as occurring because of the negative actions and sins that people commit. In some recent academic studies, it is stated that the disasters experienced have nothing to do with the sins committed by people and that these are ordinary natural events. At this point, it is important for the science of tafsīr and kalam to determine what al-Māturīdī thought about the subject since he was the first commentator who tried to justify and defend the thoughts of Ahl al-Sunnah in his tafsir and his tafsir was among the first of the rational tafsirs. For this reason, in this study, especially Māturīdī's views were tried to be identified and compared with the views of other commentators. In this study, in which the qualitative research method was applied, first, the verses that are thought to be associated with the issue of whether disasters are a punishment for sins committed or not were identified. Then, the documented data were analyzed based on the tafsīrs, and a conclusion was tried to be reached. Under the heading of conceptual framework, the framework of the subject has been tried to be made clear by giving the root meanings, dictionary meanings and Qur'anic uses of the concepts of "calamity, mischief, fitna, genius, torment, destruction", which we think can be associated with the words disaster-punishment, especially in the verses examined in the study. Māturīdī did not always understand the verses, which we think indicate that disasters occur in order to punish those who sin, in the literal reading of the verses, in the direction indicated by the literal meaning of the verses and did not derive general messages from the verses. Although he gave great importance to the context and the environment of revelation in understanding the verses, he sometimes ignored these criteria and interpreted some verses by generalizing them. This approach led him to conclude from some of the verses that we have discussed that disasters sometimes occur as a punishment, sometimes as a test, sometimes as a warning, sometimes as an atonement for sins, and sometimes as a means of increasing the rank of the servant in the sight of Allah. Therefore, based on the verses analyzed in this study, it is understood that Māturīdī did not consider all people who suffered from various calamities as sinners, nor did he characterize all disasters as a punishment that occurred due to sin. Māturīdī did not always understand the verses, which we think indicate that disasters occur in order to punish those who sin, in the literal reading of the verses, in the direction indicated by the literal meaning of the verses, and did not derive general messages from the verses. Although he gave great importance to the context and the environment of revelation in understanding the verses, he sometimes ignored these criteria and interpreted some verses by generalizing them. This approach led him to conclude from some of the verses that we have discussed that disasters sometimes occur as a punishment, sometimes as a test, sometimes as a warning, sometimes as an atonement for sins, and sometimes as a means of increasing the rank of the servant in the sight of Allah. Therefore, based on the verses analysed in this study, it is understood that Māturīdī did not consider all people who suffered from various calamities as sinners, nor did he characterise all disasters as a punishment that occurred due to sin.

Keywords

Tafsı̄r, Qur’an, Māturı̄dı̄, Ta’wilāt al-Qur’ān, Disaster, Punishment

References

• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh. Rûhu’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî. thk. Ali Abdülbârî Atıyye. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• Arslan, Hulusi. “Doğal Felaket ve Istıraplar Konusunda Kelamcıların Görüşleri -Tahlil, Tenkid ve Öneriler-”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 2/2 (2002), 19-34.
• Arslantaş, Nuh. İslâm Dünyasında Depremler ve Algılanma Biçimleri. İstanbul: Gaye Kitabevi, 2003.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh. el-Vücûh ve’n-nezâir. thk. Muhammed Osman. Kahire: Mektebetü’s-Sekafeti’d-Dînîyye, 2007.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1989.
• Aydar, Hidayet. “Bazı Kur’ân Ayetlerinin Işığı Altında Kocaeli Depremine Bakış”. Kur’an Mesajı: İlmi Araştırmalar Dergisi 2/19, 20, 21 (1999), 110-148.
• Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd el-Ferrâ’. Me‘âlimü’t-tenzîl fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Muhammed Abdullah en-Nemr vd. 8 Cilt. Riyad: Dâru’t-Taybe, 1989.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Abdullah b. Ömer. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. thk. Muhammed Subhi Hasan el-Hallâk - Mahmûd Ahmed el-Atraş. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Reşîd, 2000.
• Büyük, Enes. “Mâtürîdî’nin Tefsir-Te’vîl Ayrımı ve Bunun Te’vîlât’taki Pratik Değeri Üzerine Bir İnceleme”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/1 (2019), 213-232.
• Can, Seyithan. “Allah’ın Adaleti ve Sünneti Bağlamında Günümüz Toplumsal Helakının İmkanı”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 13/1 (2022), 9-32.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh. thk. Ahmed Abdulğafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-’İlm li’l-Melâyîn, 1990.
• Çalışkan, İsmail. “Tefsirde Mâturîdî’yi Keşfetmek: İmam Mâturîdî ve Te’vîlâtu’l-Kur’ân’ın Tefsir İlmindeki Yeri”. Milel ve Nihal 7/2 (2010), 67-93.
• Çimen, Abdullah Emin. “Helâk, Devam Eden Bir Süreç Midir?” Usûl: İslâm Araştırmaları 4 (2005), 39-71.
• Çimen, Abdullah Emin. Niçin Helak Oldular. İzmir: Yeni Akademi Yay., 2008.
• Doğan, Mehmet. Büyük Türkçe Sözlük. Ankara: Vadi Yay., 2001.
• Duman, M. Zeki. Sosyolojik Açıdan Deprem ve Din. İstanbul: Rağbet Yay., 2016.
• Düzgün, Şaban Ali. “Semerkant İlim Havzası ve Mâtürîdî”. Mâtürîdî’nin Düşünce Dünyası. ed. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Kuban Matbaacılık Yay., 2018.
• Ebüssuûd Efendi. İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Riyad: Mektebetu’r-Riyâdi’l-Hadîse, ts.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddîn. Silsiletü’l-ehâdîssi’z-zaʿîfe ve’l-mevzûʿa ve eseruhe’s-seyyiʾi fi’l-ümme. 14 Cilt. el-Memleketü’l-‘Arabiyyetü’s-Su‘ûdiyye: Dâru’l-Meârif, 1992.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1401/1981.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Meʿâni’l-Kurʾân. 3 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Gengil, Veysel. “Mâtürîdî Niçin Yok Sayılmış Olmalı?” Mâtürîdî Düşünce ve Mâtürîdîlik Literatürü. 42-59. İstanbul: Önsöz Yay., 2018.
• Gengil, Veysel. Tefsir-Te’vîl Ayrımı Bağlamında Mâturîdî’de Tefsirin İmkânı Meselesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Güler, İlhami. Allah’ın Ahlâkîliği Sorunu. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2002.
• Gündüz, Ahmet. “Kur’an Perspektifinden Âfetler”. Tarih Okulu Dergisi (TOD) 53 (2021), 3103-3123.
• Güneş, Abdulbaki. “Kur’ân’da Sünnetullah ve Toplumların Çöküş Nedenleri”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/1 (2005), 61-93.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-ʿayn. thk. Abdulhamîd Hindavî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed et-Tûnisî. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Er-Rahâle el-Fâruk vd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Hayr, 1428/2007.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed. Muʿcemü mekâyîsi’l-luga. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn İshak, Ebû Abdillâh Muhammed. Sîretü İbn İshak. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1978.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed vd. 15 Cilt. Kahire: Müessesetü Kurtuba, Mektebetü’l-Evlâdi’ş-Şeyh li’t-Turâs, 1421-2000.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. thk. Abdullah Aliyyu’l-Kebîr vd. 55 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl ed-Darîr el-Mürsî. el-Muhkem ve’l-Muhîtu’l-Aʿzam. thk. Abdulhamîd Hindavî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbrâhîm Mustafâ vd. el-Mu‘cemü’l-vasît. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yay., 1989.
• Karaman vd., Hayreddin. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
• Karaosman, Muhammet. “Kur’ân’dan Hareketle Doğal Âfetlerin ve Salgın Hastalıkların İlâhî Bir Ceza Olarak Nitelendirilmesi Sorunu”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 4/3 (2020), 98-120.
• Kâsımî, Muhammed Cemaleddîn b. Muhammed. Mehâsinü’t-Te’vîl. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1418.
• Kayacan, Murat. “Sosyoloji ve Kur’an’ın Ortak İlgi Alanı: Toplumsal Değişim ve Çöküş Yasaları”. Milel ve Nihal: İnanç, Kültür, ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 9/3 (2012), 75-99.
• Kırca, Celal. “Mâturîdî’nin Tefsir, Te’vil Anlayışı ve Metodu”. Ebû Mansur Semerkandî Matüridî. ed. Köker Ahmet Hulusi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbaası, 1986.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Kutlu, Sönmez. “Bilinmeyen Yönleriyle Türk Din Bilgini: İmâm Mâturîdî”. Dinî Araştırmalar 5/15 (2003), 5-28. Kutluer, İlhan. “Fesad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/421-422. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. https://islamansiklopedisi.org.tr/fesad Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. ed. Bekir Topaloğlu. thk. Farklı Muhakkikler. 17 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Mîzân, 2005. Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed. el-Hidâye ilâ bulûği’n-nihâye fî ʿilmi meʿâni’l-Kurʾân ve tefsîrihî ve ahkâmihî ve cümelin min fünûni ʿulûmih. thk. eş-Şahid el- Bûşeyhî. 13 Cilt. Şârika: Mecmûati bühûsi’l-kitâbi ve’s-sünne, 2008.
• Mukâtil b. Süleymân, Ebü’l-Hasen el-Ezdî. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmud Şehhâte. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 1423-2002.
• Mustafavî, Hasen. et-Tahkîk fî Kelimâti’l-Kurʾâni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdilbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Narol, Süleyman. “İnsan Kelimesinin Kur’an’daki Genel ve Özel Kullanımları Bağlamında Meallere Eleştirel Bir Yaklaşım”. Bilimname 35 (2018), 477-504. https://doi.org/10.28949/bilimname.404268
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed. Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Bedîvî. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
• Okumuş, Ejder. “Tabii Afetler, Din ve Toplum: Marmara Depremi Örneği”. İslâmî Araştırmalar 15/3 (2002), 339-373.
• Önal, Recep. “Sünnî Teolojinin Belâ ve Musibet Anlayışına Eleştirel Bir Yaklaşım”. Bilimname: Düşünce Platformu 49 (Ocak 2023), 481-505.
• Özen, Şükrü. “Yeterince Tanınmayan Bir İmam: Mâturîdî”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 5/3 (2005), 411-423.
• Özsoy, Ömer. Sünnetullah (Bir Kur’an İfadesinin Kavramlaşması). Ankara: Fecr Yay., 1999.
• Parlatır, İsmail vd. Tükçe Sözlük. 2 Cilt. Ankara: TDK Yay., 1998.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed er-. el-Müfredât fî garîbi’l-Kurʾân. thk. Muhammed Seyyid Kîlânî. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf. ʿUmdetü’l-huffâz fî tefsîri eşrefi’l-elfâz. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Sülün, Murat. “İmam Mâtürîdî ve Te’vîlâtü’l-Kur’an Adlı Eseri-Genel Bir Bakış”. Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi 5-6 (2008), 59-74.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî. Fethu’l-Kadîr. 6 Cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1414.
• Şimşek, M. Sait. Hayat Kaynağı Kur’ân Tefsiri. İstanbul: Beyan Yay., 2012.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 25 Cilt. Kahire: Dâru Hecr, 1422/2001.
• Tan, Zeki. “Geçmiş Kavimlerde Helak-Ahlâk İlişkisi”. Temel İslam Kaynaklarında: Ahlâk ve İnşâ -I-. ed. Adem Yerinde vd. 77-95. İstanbul: Kitap Dünyası, 2022.
• Yahyâ b. Sellâm, Ebû Zekeriyyâ. Tefsîru Yahyâ b. Sellâm. thk. Hind Şelebî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Yüksel, Emrullah. “İlâhî Fiillerde Hikmet”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (1988), 43-76.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Abdussettâr Ahmed Ferrâc. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaʿatu Hukûmeti’l-Kuveyt, 1965.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâiki’t-tenzîl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvad. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-‘Ubeykân, 1418/1998.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer. Esâsü’l-belâga. thk. Muhammed Bâsil ʿUyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zeyd b. Ali, Ebü’l-Hüseyn. Tefsîru garîbi’l-Kurʾâni’l-mecîd. thk. Muhammed Yusûfu’d-dîn. 1 Cilt. Haydarâbâd: K S Lalta Printing Press, 2001.