From Narrative to Historical Reality: A Critical Assessment of Abū Dharr al-Ghifārī’s Relocation to al-Rabadhah

Year 2025, Volume: 8 Issue: 1, 37 - 70, 31.07.2025

Halil İbrahim Hançabay

https://doi.org/10.54659/ulum.1709042

Abstract

The caliphate of ‘Uthmān ibn ‘Affān (23–35 AH / 644–656 CE) is generally evaluated in terms of two main phases. The first six years are characterized by continued conquests and a high level of prosperity, while the latter six years witnessed the emergence of an economic crisis and social unrest due to the decline in war booty revenues. In this context, disruptions in the payment of stipends (‘aṭiyya) to tribal members residing in garrison cities such as Kūfa, Basra, and Fustāt led to increasing tensions between the central administration and the prov-inces. These tensions ultimately contributed to the onset of the fitna (civil strife) that culmi-nated in the assassination of Caliph ‘Uthmān. One of the most notable issues of this period was the criticism voiced by Abū Dharr al-Ghifārī concerning the accumulation of wealth (kanz) and the obligation of charitable giving (infāq), particularly in the context of his rela-tions with ‘Uthmān and Mu‘āwiya, as well as the process that led to his departure to al-Rabadha. This study examines the sequence of events beginning with Abū Dharr’s relocation to Damascus, followed by his return to Medina, and ultimately his move to al-Rabadha. These events are analyzed within both their political context and the internal consistency of historical reports. The study emphasizes that the question of whether Abū Dharr was exiled to al-Rabadha should not be approached through a unilateral perspective but rather through a multidimensional analytical framework.

Keywords

Islamic history, Caliph ‘Uthmān, Abū Dharr al-Ghifārī, Mu‘āwiya, al-Rabadha

Kurgudan Gerçeğe: Ebû Zer el-Gıfârî’nin Rebeze’ye Gidişi Üzerine Bir Değerlendirme

Abstract

Hz. Osman’ın halifelik dönemi (23-35/644-656), genellikle iki ana evre çerçevesinde değerlendirilmektedir. İlk altı yıl, fetihlerin devam ettiği ve refah düzeyinin yüksek olduğu bir dönem olarak öne çıkarken; ikinci altı yıl, ganimet gelirlerinin azalmasına bağlı olarak ekonomik kriz ve toplumsal huzursuzlukların baş gösterdiği bir süreç olmuştur. Bu bağlamda, özellikle Kûfe, Basra ve Fustât gibi garnizon şehirlerde yaşayan kabile mensuplarına yapılan maaş (atıyye) ödemelerinde meydana gelen aksaklıklar, merkezî idareyle eyaletler arasında gerginliklere yol açmış ve neticede Hz. Osman’ın şehit edilmesiyle sonuçlanan fitne süreci başlamıştır. Bu dönemin dikkat çeken meselelerinden biri olarak, Ebû Zer el-Gıfârî’nin servet biriktirme (kenz) ve infak konularındaki eleştirileri, özellikle Hz. Osman ve Muâviye ile ilişkileri ve Rebeze’ye gidiş süreci geniş tartışmalara konu olmuştur. Bu çalışmada Ebû Zer’in ön-ce Dımaşk’a yerleşmesi ardından Medine’ye dönmesi ve buradan Rebeze’ye gidiş sürecinde yaşanan gelişmeler hem siyasî bağlam hem de tarihî rivayetlerin tutarlılığı açısından ele alınmış; Ebû Zer’in Rebeze’ye sürgün edilip edilmediği konusunun tek yönlü bir yaklaşımla değil, çok boyutlu bir bakış açısıyla incelenmesi gerektiği vurgulanmıştır.

Keywords

İslâm tarihi, Hz. Osman, Ebû Zer, Muâviye, Rebeze

References

• Afsaruddin, Asma. “Abū Dharr al-Ghifārī”. Encyclopaedia of Islam Three Online. Erişim 21 Mayıs 2025. https://doi.org/10.1163/1573-3912_ei3_COM_24725
• Akarsu, Murat. Kabile Bürokrasisi ve Hz. Osman: Katline Sessiz Kalınan Halife. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Aktaş, Abdülmecîd Muhammed. Ebû Zer el-Gıfârî ve ârâuhû fi’s-siyâse ve’l-iktisâd. Am-man: Mektebetü’l-Aksâ, 1981.
• Anthony, Sean W. The Caliph and the Heretic: Ibn Saba’ and the Origins of Shiism. Lei-den: Brill, 2012).
• Altun, İsmail. “Hz. Osman’ın Ammâr b. Yâsir’i Cezalandırdığına Dair Rivayetlerin Belâzürî Özelinde Tahlil ve Tenkidi”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 51 (Haziran 2019), 419-443.
• Atar, Fahrettin. “Attâb b. Esîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 22 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/attab-b-esid
• Aycan, İrfan. Saltanata Giden Yolda Muâviye b. Ebî Süfyân. Ankara: Ankara Okulu Yayın-ları, 2001.
• Aycan, İrfan. “Mervân I”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 22 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/mervan-i
• Aydınlı, Abdullah. “Ebû Zer el-Gıfârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 19 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ebu-zer-el-gifari
• Aydınlı, Osman. “Kudüs’ün Fethi ve Hz. Ömer Emannâmesi”. Pamukkale Üniversitesi İla-hiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2020), 608-630.
• Bakır, Hatice Kübra. İslâm Tarihinin İlk Döneminde Tulekâ. Kahramanmaraş: Kahramanma-raş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Balcı, İsrafil. “Bir Yalnız Sahabi Ebû Zer el-Gıfârî”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (1998), 351- 386.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Ensâbü’l-eşrâf. 13 cilt. thk. Süheyl Zekkâr-Riyâz Zirikli. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1996.
• Çubukçu, Asri. “Osman b. Ebü’l-Âs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 22 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/osman-b-ebul-as
• Çubukçu, Asri. “Habîb b. Mesleme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 7 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/habib-b-mesleme
• Demirci, Mustafa. İslamın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2003.
• Demirci, Selim. “Sahâbenin Rol Model Olmasında İdeolojik Ve Parçacı Okuma: Ebû Zer el-Gıfârî Örneği”. Trabzon İlahiyat Dergisi 6/2 (2019), 11-52.
• Dûrî, Abdülazîz. İlk Dönem İslam Tarihi-Bir Önsöz-. çev. Hayrettin Yücesoy. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2016.
• Fayda, Mustafa. “Abdullah b. Âmir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 22 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/abdullah-b-amir
• Fayda, Mustafa. “Câbiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 7 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/cabiye
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “The “Problem” of ’Abd-Allah Ibn-Saba”. İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi 5 (1982), 379-390.
• Görmez, Mehmet. “Ebû Zer el-Ğıfârî Biyografileri Üzerine”. İslâmiyât 5/2 (2002), 177-182.
• Güzel, Ahmet, “Muâviye ve Hz. Osman’a Muhalefeti Ekseninde Ebû Zerr el-Ğıfârî”, Mari-fe: Dini Araştırmalar Dergisi, 13 (2012), 43-68.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah. el-Müstedrek ale’s-sahîhayn. 5 cilt. Kahire: Dârü’l- Haremeyn, 1997.
• Hançabay, Halil İbrahim. Halifeliği Döneminde Hz. Osman’la Hz. Ali Dışındaki Şûra Üye-leri Arasındaki İlişkiler. İstnabul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yük-sek Lisans Tezi, 2009.
• Hançabay, Halil İbrahim. “Şûra ve Hz. Osman’ın Halife Seçilmesi”. Hz. Osman. ed. Ali Aksu. 39-58. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Hançabay, Halil İbrahim. “Was Abū Dharr Al-Ghıfārī Exiled to Al-Rabadha? A Review on the Relations between Caliph ʿUthmān and Abū Dharr al-Ghifārī”. Ilahiyat Studies 1/5 (2014), 37-58.
• Houtsma, M. Th., “Abū Ḏh̲arr”. Encyclopaedia of Islam First Edition Online. Erişim 21 Mayıs 2025. https://doi.org/10.1163/2214-871X_ei1_SIM_0198
• Iş, Yûsuf. ed-Devletü’l-Ümeviyye. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1988.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. Hasan ed-Dımaşkî. Târihu Medineti Dımaşk, 80 cilt. thk. Ömer b. Garâme b. el-Amrî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1995.
• İbn A‘sem, Ebû Muhammed Ahmed el-Kûfî. Kitâbü’l-Fütûh. 8 cilt [4 cilt bir arada]. thk. Ali Şîrî. Beyrut: Dârü’l-Edvâ, 1991.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî, Fethu’l-bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 24 cilt. thk. Şuayb el- Arnaûd. Beyrut: Dârü’r-Risâleti’l-Alemiyye, 2013.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed el-Basrî. Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr. 11 cilt. nşr. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 2001.
• İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer en-Nümeyrî. Târîhu Medîneti’l-münevvere: Ahbârü’l-Medîneti’n-nebeviyye. 4 cilt. thk. Fehîm Muhammed Şeltût. Cidde: Dârü’l-İsfahânî, 1979.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed eş-Şeybânî. Üsdü’l-gâbe fî ma‘rifeti’s-sahâbe. thk. Alî Muhammed el-Muavviz v.dgr. 7 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. İrşâdü’s-sârî li-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 15 cilt. thk. Muhammed Abdülazîz el-Hâlidî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Kelpetin, Mahmut. Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi Tarihi: Seyf b. Ömer ve Tarihçiliği. İstanul: Siyer Vakfı Yayınları, 2012.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Hüseyin. Mürûcü’z-zeheb ve me‘âdinü’l-cevher. 2 cilt. thk. M. Muhyiddin Abdülhamîd. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1973.
• Milhim, Adnan Muhammed. el-Müerrihûne’l-Arab ve’l-fitnetü’l-kübra. Beyrut: Dârü’t-Talîa, 1998.
• Robson, J. “Abū Ḏh̲arr”. Encyclopaedia of Islam New Edition Online. Erişim 21 Mayıs 2025. https://doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_0173
• Sandıkçı, Kemal. “Tulekâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 26 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/tuleka
• Sarıtaş, Adem. Ebû Zer el-Ğıfârî: Hayatı ve Şahsiyeti. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Semhûdî, Ebü’l-Hasen Nûreddîn Alî b. Ahmed. Vefâü’l-vefâ bi ahbâri dâri’l-Mustafâ. 5 cilt. thk. Kâsım es-Semerrâî. Beyrut: Müessesetü’l-Furkân li’t-Türâsi’l-İslâmiyye, 2001.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. 10 cilt. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Dârü’l-Ma‘ârif, 1964.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiü’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. 30 cilt. Bey-rut: Dârü’l-Fikr, 1984.
• Ya‘kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. İshak b. Ca‘fer. Târîhu’l-Ya‘kûbî. 2 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1960.
• Yâkût b. Abdullah el-Hamevî. Mu‘cemü’l-büldân. 5 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Yiğit, İsmail. “Osman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 7 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/osman