Metin Eksenli Hadis Tenkit Yöntemi Olarak Nesh

Year 2023, , 261 - 286, 31.12.2023

Abdulcelil Alpkıray

https://doi.org/10.54122/umde.1386284

Abstract

İhtilâfu’l-hadîs’te rivayetler arası ihtilâfı çözmek için sıkça başvurulan yöntemlerden birisi de neshtir. Aralarında ihtilâf algısı olan rivayetlerde nesh ilişkisi varsa, aslında ihtilâfın olmadığı, ihtilâfın muhatabın algısında olduğu anlaşılır. Aralarında nesh ilişkisi kesin olan rivayetlerin sayısı toplamda on iki civarındadır. Bu rivayetlerin dışındaki nesh hükümlerinin ekseriyeti ictihâdî olup ihtimal kaydıyla verilen hükümlerdir. Aralarında nesh ilişkisi konusunda kesin bilgi bulunmayan rivayetlerde nesh ihtimaliyle hareket edilmekte ve mensûh kabul edilerek tenkit edilmektedir. Nesh ilişkisine dair hiçbir bilginin bulunmadığı nesh hükümlerinin ekseriyeti bir metin eksenli hadis tenkit uygulaması olarak görülmektedir. Zira tenkide maruz kalan rivayet, mensûh kabul edilerek kendisiyle amel edilmemektedir. Klasik ulemânın hadis metinlerine yönelik tenkitleri ihtilâfu’l-hadîs literatüründe görülmektedir. İhtilâfu’l-hadîs literatüründe çözüm yöntemleri olarak kullanılan cem ve te’lif, nesh ve tercih yolları bazen metin eksenli bir hadis tenkidi olarak uygulanmaktadır. Hakkında verilen nesh hükümleri ile birlikte tenkit edilen hadis metninin Kur’an’a ve sünnete aykırılığına dair hükümler verilmektedir. Bununla birlikte kesin bilgi barındırmayan durumlarda verilen nesh hükümlerine itirazlar olmuştur. Bu itirazlara göre usûl ve esasları belirlenmeyen ve ihtimal kaydı verilen nesh hükümleri, hadislerin inkarına yol açmaktadır. Bu durum ise sadece hadis metin tenkidini barındıran bir tavırdır. Bu çalışmada özellikle bu yöntemlerden nesh yönteminin metin eksenli hadis tenkit yöntemi olarak uygulanmasına değinilecektir. İhtilâfu’l-hadîs literatüründeki metin eksenli hadis tenkit yöntemi olarak kullandığı nesh uygulamaları, örneklem yöntemiyle ele alınmıştır. Ele alınan örnekler kapsamda hadis şerhleri, ihtilâfu’l-hadîs eserleri ve fıkıh eserleri taranarak neshi bir metin eksenli hadis tenkit yöntemi olarak kullanan ulemânın görüşleri analiz edilmiştir. Binaenaleyh bazı nesh hükümlerinin arka planında metin eksenli hadis tenkidi olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Keywords

Hadis, Metin Tenkidi, Yöntem, İhtilâfu’l-Hadis, Nesh

Naskh: As The Method of Text Based Hadith Criticism

Abstract

Naskh is a commonly employed technique in ikhtilāf al-ḥadīth to reconcile discrepancies between narrations. It is assumed that there is no real disagreement and that the disagreement is only in the interlocutor's perspective if there is a relation of naskh between the narrations in question. There are about twelve narrations in all that have a clear naskh relation to one another. A large proportion of judgements of naskh, aside from these narratives, are ijtihad rulings, which are rendered based on probability. They are treated with the possibility of the existence of naskh in the narratives that lack specific details about their relationship, and they are considered by acknowledging them as mensūkh. Most of the judgments of naskh, wherein no information on Naskh's relationship is provided, are regarded as text-based hadith critique practices. This is because the critiqued narration is regarded as mensūkh and is not acted upon. The literature of ikhtilāf al-hadīth reflects the criticism of hadith writings by classical scholars. Text-based hadīth critique occasionally employs naskh, jam’ and ta’wil and tarjih that are employed as solution techniques in the literature of ihtilāf al-hadīth. In addition to the judgements of naskh, decisions are made concerning the contradiction of the criticised hadith text to the Qur'an and Sunnah. However, there have been objections to the judgements of naskh that are given in cases that do not contain precise knowledge. According to these objections, the judgements of naskh, whose principles and procedures are not determined and which are recorded as probable, lead to the denial of hadiths. This is an attitude that includes only hadith textual criticism. In this study, especially the application of the method of nesh as a text-based hadith criticism method will be mentioned. The applications of naskh used as a text-based hadith criticism method in the literature of ikhtilāf al-hadīth are handled with the sampling method. Hadith commentaries, works of ikhtilāf al-hadīth and fiqh works are scanned and the views of the scholars who used prose as a text-based hadīth criticism method are analysed. As a result, it has been concluded that text-based hadith criticism is the background of some of the judgmentt of naskh.

Keywords

Hadith, ikhtilāf al-ḥadīth, Methodology, Content Criticism, Naskh.

References

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût-Adil Mürşid. 50 Cilt. Müessesetü’r-Risâle, 1995.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Kârî el-Herevî. Fethu bâbi’l-inâye. thk. Muhammed Nizar Temim, Heysem Nizar Temim. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkam, 1997.
• Alî el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Kârî el-Herevî. Mirkâtu’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh. thk. Cemal Aytânî. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Alpkıray, Abdulcelil. İhtilâfu’l-Hadîs Bağlamında Metin Eksenli Hadis Tenkit Yöntemi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Apaydın, Mehmet. “Erike Hadisi’nin Bütünsel Yaklaşım Yöntemiyle Tespiti”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 61/1 (31 Mayıs 2020), 87-174.
• Asar, Muhammet Ali. “Sünnetin Kur’an’ı Neshi Meselesine Hadisçilerin Yaklaşımı: Örnekler Çerçevesinde Bir İnceleme”. Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11/2 (2020), 48-78.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddin Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ. Umdetu’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. thk. Mevlevî Muhammed Ömer. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1420/2000.
• Aytekin, Arif. “İslam’da Müşrik Çocukları Meselesi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (2008), 120-138.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân b. Halef b. Sa‘d et-Tücîbî. el-Müntekâ şerhu’l-Muvatta. thk. Muhammed Abdulkadir Ahmed Atâ. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Kifâye fî ma’rifeti usûl-i ilmi’r-rivâye. Haydarâbâd: Dâiretu’l-Maarif el-Osmaniyye, 1357.
• Bakkal, Ali. “İmam Şâfiî’de Nesh Anlayışı”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1997), 109-132.
• Buhârî, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrâhîm. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Şuayb el-Arnaût-Adil Mürşid. 5 Cilt. Beyrut: er-Risâletu’l-Alemiyye, 2011.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadislerde Görülen İhtilâflar ve Çözüm Yolları (Muhtelifu’l-hadîs ilmi). İstanbul: MÜİFAV, 2. Basım, ts.
• Çetin, Mehmet. Metin Eksenli Hadis Tenkidinde Öznellik ve Yorumsallık (Teori ve Uygulama). Ankara: Gece Akademi, 2019.
• Ebû Avâne, Yakûb b. İshâk b. İbrâhîm el-İsferâyînî. Müsnedu Ebû Avâne. thk. Eymen b. Ârif ed-Dımaşkî. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1998.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1997.
• Ebû Yaʿlâ, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mevsılî. Müsnedu Ebî Yaʿlâ. thk. Hüseyin Selîm Esed. 14 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 2. Basım, 1990.
• Erdoğan, Suat. “Zekâtın Devlet Tarafından Toplanmasının Fıkhîliği”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 28 (2016), 417-434.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed. el-Kâmûsü’l-muhît. thk. Muhammed Naim el-Arksusi. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed. el-Müstasfâ min ilmiʾl-usûl. thk. Hamza b. Züheyr Hâfız. 4 Cilt. Medine: Şirketu’l-Medineti’l-Münevvere li’t-tibaa, 1413.
• Genç, Hafzullah - Aydın, Osman. “Hadis ve Kelam İlimleri Açısından Müşrik Çocuklarının Ahiretteki Durumları I ‘Cennetlik Oldukları Görüşleri Özelinde’”. İslâmi Araştırmalar 32/3 (2021), 642-663.
• Günay, Hacı Mehmet. “Himâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/52-55. İstanbul: TDV Yayınları, 1998. Halef, Necm Abdurrahman. Nakdu’l-metn beyne sınaâti’l-muhaddisîn ve metâini’l-müsteşrikîn. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1989.
• Hasan, Hüseyin el-Hâc. Nakdu’l-hadîs fî ilmi’r-rivâye ve ilmi’d-dirâye. Beyrut: Câmiatu’l-Kıddis Yûsuf, Doktora Tezi, 1975.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb el-Büstî. Meâlimü’s-sünen. thk. Muhammed Râgıb et-Tabbâh. 4 Cilt. Halep: Matbaatu’l-İlmiyye, 1932.
• Hâzimî, Ebû Bekr Zeynüddîn Muhammed b. Mûsâ b. Osmân b. Hâzim el-Hemedânî. el-İ’tibâr fi’n-nâsih ve’l-mensûh mine’l-âsâr. Haydarâbâd: Dâiretu’l-Maarif el-Osmaniyye, 1359.
• Heyet. el-Mevsuatü’l-Fıkhiyye. 45 Cilt. Kuveyt: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1983.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullah b. Muhammed b. Abdilber b. Asım en-Nemerî el-Kurtubî. el-İstizkâr. thk. Abdulmu’ti Emin Kal’acî. 30 Cilt. Beyrut-Dımaşk: Dâru Kuteybe-Dâru’l-Va’yi, 1993.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullah b. Muhammed b. Abdilber b. Asım en-Nemerî el-Kurtubî. et-Temhîd li mâ fî’l-Muvatta mine’l-meânî ve’l-esânîd. thk. Mustafâ b. Ahmed el-Alevî ve Muhammed Abdulkebîr el-Bekrî. 24 Cilt. Rabat: Vizâretu Umumi’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1387.
• İbn Dakîkul’îd, Ebü’l-Feth Takıyyüddîn Muhammed b. Alî b. Vehb el-Kuşeyrî el-Kûsî. İhkâmu’l-ahkâm şerhu Umdeti’l-ahkâm. thk. Muhammed Hâmid el-Fıkî - Ahmed Muhammed Şâkir. 2 Cilt. Kahire: Matbaatu’s-Sünneti’l-Muhammediyye, 1953.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî el-Kûfî. el-Musannef. thk. Muhammed Avvâme. 26 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kıble ve Dâru Kurtuba, 2006.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Abdulaziz b. Abdillah b. Bâz, M.Fuad Abdulbaki, Muhibbuddin el-Hatîb. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1379.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Alî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî. 14 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 2008.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Nüzhetü’n-nazar fi tavzîhi Nuhbeti’l-fiker. thk. Nureddin Itr. Dımaşk: Matbaatu Sabah, 3. Basım, 2000.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Said b. Hazm el-Endülüsî el-Kurtubî. el-Muhallâ bi’l-âsâr. thk. Abdulğaffar Süleyman el-Bendarî. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2003.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsi el-Kurtubî. el-İhkâm fî usûliʾl-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 8 Cilt. Beyrut: Dâruʾl-Âfâkiʾl-Cedîde, 1926.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Sahihu İbn Hibbân. thk. Şuayb el-Arnaût. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdulmelik b. Hişâm el-Himyerî. es-Sîretu’n-Nebeviyye. thk. Mustafa es-Sakâ, İbrâhîm el-Ebyârî ve Abdulhafîz Şelebî. 2 Cilt. Mısır: Mektebetu Mustafâ el-Bâbî’l-Halebî, 1375.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk b. Huzeyme en-Nîsâbûrî. Sahîhu İbni Huzeyme. thk. Muhammed Mustafâ el-Azamî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 1980.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkî el-Hanbelî. es-Salâtu ve hükmü târikuha. thk. Abdullah el-Minşâvî. Mansura: Mektebetu’l-İmân, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. Riyâd: Mektebetu’l-Maarif, 1418.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, ts.
• İbn Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Mukaddimetü İbni’s-Salâh. thk. Âişe Abdurrahman bintu’ş-Şâti. Kahire: Daru’l-Meârif, 1411.
• İbnu’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser. thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî ve Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1963.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. İkmâlü’l-mu’lim bi-fevâidi Müslim. thk. Yahya İsmâîl. 9 Cilt. Mansûra: Dâru’l-Vefâ, 1998.
• Kaya, Remzi. “Nesh Terimi ve Muhtevası”. İslâmî Araştırmalar 1/5 (1987), 93-99.
• Kesgin, Salih. “‘(Hastalıkta) Bulaşıcılık Yoktur’ Hadisinin İsnad ve Metin Açısından Tahlili”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/26 (30 Aralık 2015), 83-120.
• Koçkuzu, Ali Osman. Hadiste Nâsih-Mensûh Meselesi. İstanbul: MÜİFV Yayınları, 1985.
• Köktaş, Yavuz. Hadis Usulü Yazıları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2010.
• Mâlik, Mâlik b. Enes. Muvatta. thk. Beşşar Avvad Maruf. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-Garbi’l-İslâmî, 1997.
• Mâzerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Ömer et-Temîmî es-Sıkıllî. el-Mu’lim bi fevâidi Müslim. thk. Muhammed Şâzelî en-Neyfer. 3 Cilt. Tunus: Müessesetu Vataniyye li’t-terceme ve’t-tahkik ve’d-dirâsât Beyti’l-Hikme, 1991.
• Melchert, Christopher. “IX. [III.] Yüzyıl Boyunca Nesih: Şafii, Ebu Ubeyd, Muhasibi ve İbn Kuteybe”. çev. Nail Okuyucu. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü Dergisi] 1/40 (2011), 201-222.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Ebu Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî. Riyâd: Dâru Taybe, 2006.
• Naif, Yaşar. “Taberî’nin Fıkha ve Neshe Yaklaşımı”. The Journal of Academic Social Science Studies [JASSS] 40 (2015), 321-335.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünen. Riyad: Mektebetu’l-Maarif, 2. Basım, 1417.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Müslim b. El-Haccâc. 18 Cilt. Kahire: Matbaatu’l-Mısriyye bi’l-Ezher, 1929.
• Pakistanî, Zekeriya b. Gulâm Kâdir. Min usûli’l-fıkh alâ menheci ehli’l-hadis. Dâru’l-Harrâz, 2002.
• Polat, Selahattin. “Metin Tenkidi: Kavramsal Çerçevesi, Boyutları, Temel Problemleri, Kısa Tarihi, İslami İlimler İçin Önemi ve Vadettikleri”. İslami İlimlerde Metodoloji (Usûl) Meselesi 3. ed. Bedreddin Çetiner. 299-375. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009.
• Polat, Selahattin. Hadis Araştırmaları. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Savut, Harun. “Abdullah İbn Abbâs’a İsnad Edilen ve Tartışma Konusu Olan Rivayetler”. Kur’an ve Sahâbe Sempozyumu. ed. Hasan Keskin - Abdullah Demir. 253-275. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1989.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Kevser, 2. Basım, 1415.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1940.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. İhtilâfu’l-hadîs. thk. Rıfat Fevzi Abdulmuttalib. Mansura: Dâru’l-Vefa, 2001.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-Muvafakât. thk. Ebu Ubeyde Meşhur b. Hasan Ali Selman. 7 Cilt. Huber: Dâru İbn Affan, 1997.
• Şeybânî, Ebû Abdullâh Muhammed b. el-Hasen. el-Asl. thk. Muhammed Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu’cemu’l-Evsat. thk. Târık b. İvadullâh b. Muhammed ve Abdulmuhsin b. İbrahim el-Hüseynî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, 1995.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer el-Hacrî el-Mısrî. Şerhu meâni’l-âsâr. thk. Muhammed Zührî en-Neccâr, Muhammed Seyyid Câdelhak. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Âlemu’l-Kütüb, 1994.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Şerhu müşkili’l-âsâr. thk. Şuayb el-Arnaût. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1994.
• Tayâlisî, Ebû Davud Süleyman b. Davud b. el-Carud el-Basrî. Müsned. thk. Muhammed Abdulmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Cize: Mektebetu Hicr, 1999.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali b. Muhammed Hâmid b. Muhammed Sâbir el-Ömerî el-Fârûkî. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. thk. Refik el-Acem başkanlığında heyet. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan Nâşirûn, 1996.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). el-Câmiu’s-sahîh. Riyâd: Mektebetu’l-Maarif, 1417. Ünal, Yavuz. “Hadis Verilerine Göre Mut’a Nikahı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (1993), 155- 179.
• Yenmiş, Melodi. İki Agamid Kertenkelesinin Karşılaştırmalı Ekomorfolojik Analizi. İzmir: Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Yıldırım, Enbiya. Hadiste Metin Tenkidi. İstanbul: Rağbet, 2009.
• Yılmaz, Fatih Mehmet. “Namaz Kılanın Önünden Çeşitli Varlıkların Geçmesine Dair Rivâyetlerin Sened ve Metin Yönünden Değerlendirilmesi”. Şarkiyat 10/4 (2018), 1416-1454.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Esâsü’l-belâğa. thk. Muhammed Bâsıl Uyûn es-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî b. Mihcen b. Yûnus es-Sûfî el-Bâriî. Tebyînu’l-hakâîk şerhu Kenzi’d-dakâik. 6 Cilt. Bulak: el-Mabaatu’l-Kubrâ’l-Emîrîyye, 1314.