Ahmet b. Ahmezî and His Verse Commentary on the Book Merâkî’l-evvâh ilâ tedubbûri Kitâbillâh

Year 2025, Volume: 8 Issue: 1, 45 - 65, 31.07.2025

Mehmet Altın

https://doi.org/10.54122/umde.1669435

Abstract

Since the time of the Prophet Muhammad, Islamic scholars have developed various methods of tafsir (Qur’anic exegesis) with the aim of understanding and interpreting the Qur’an. The works produced throughout this process have significantly contributed to the formation of a rich exegetical tradition within the broader framework of Islamic scholarship. The differences observed among the works of various mufassirūn (exegetes) have largely been shaped by their individual worldviews, cultural backgrounds, and the historical contexts in which they lived. Each exegete brought a unique approach to tafsir by incorporating the methodologies and perspectives of the specific disciplines in which they had expertise. For instance, those renowned for their command of linguistics placed particular emphasis on grammatical analysis and the i‘rāb (syntactic parsing) of words; scholars trained in jurisprudence devoted considerable attention to legal matters, while others focused on Qur’anic narratives and transmitted reports (riwāyāt). Additionally, some scholars employed unconventional methods in their tafsir, such as incorporating the art of muhmalah-a technique involving the exclusive use of dotless letters in their writings. Some scholars with an interest in poetry also produced works related to tafsīr in verse form. Within this framework, metrical works emerged concerning qirāʾāt (recitations), tajwīd (rules of recitation), the sciences of the Qur’an, gharīb al-Qur’ān (rare words in the Qur’an), and tafsīr itself. One of the scholars who engaged in writing tafsīr in verse was Ahmed b. Ahmezī. His metrical tafsīr titled ‘Marâkî al-avvâh ilâ tedubbûri Kitâbillâh’ holds significance as the first tafsīr written in verse in Africa and for having garnered considerable interest. This work is a metrical tafsīr composed by Ahmed b. Ahmezî in the rajaz meter. Encompassing all the sūrahs of the Holy Qur’an, it consists of 8,300 couplets. The author stated that he penned this work due to his observation of people’s estrangement from the meaning of the Qur’an. The work exists in numerous manuscript (makhtût) and printed (matbû) copies, and various academic studies have also been conducted on it. Ibn Ahmezî, in terms of methodology, did not proceed by interpreting every verse sequentially; instead, he opted to interpret the verses he deemed in need of explanation. In his work, he placed particular emphasis on philological analyses, endeavoring to clarify ambiguous expressions and provide information on grammar and iʿrāb (grammatical inflection). Despite the inherent difficulty of conveying scholarly subjects in verse form, Ahmezî employed both riwāyah (transmission-based) and dirāyah (reason-based) methodologies of tafsīr in conjunction, striving to interpret the Qur’an with the Qur’an, the Sunnah, and the sayings of the Companions (ṣaḥābah) and the Successors (tābiʿīn). Furthermore, he took care to address topics such as asbāb al-nuzūl (occasions of revelation) and naskh (abrogation). The verse exegesis named Merâkî’l-evvâh ila tedubbûri Kitâbillâh, whose characteristics we summarized, constitutes the main object of our study. As a result of the preliminary research, it has been determined that no academic study has yet been conducted on the work in question in Türkiye. Although there are some critical studies on the work in the Arab world, it has been observed that these studies are limited to the publication of the work and are insufficient in terms of method analysis, content review and comprehensive literature review. In this context, our study aims to conduct a detailed analysis of the commentary in question and to thoroughly examine the original qualities of the work and its position in the tradition of Islamic sciences. Thus, it is aimed to provide an original academic contribution to the genre of verse exegesis, which has not been sufficiently examined in the Islamic exegesis tradition. The method of the study was created based on textual analysis and literature review. The content of the work, the author’s approach, the exegesis method adopted and the topics it addresses will be systematically analyzed. While conducting this review, care will be taken to examine the relevant topics under headings through only one or two verse examples within the scope of the sampling method.

Keywords

Tafsir , Poetic Tafsir , Poetry , Merâkî al-avvâh , Ibn Ahmezî

Ahmet b. Ahmezî ve Merâkî’l-evvâh ilâ tedubbûri Kitâbillâh Adlı Manzûm Tefsiri

Abstract

İslâm âlimleri, Hz. Peygamber döneminden itibaren Kur’ân’ı anlama ve yorumlama amacıyla çeşitli tefsir yöntemleri geliştirmişlerdir. Bu süreçte ortaya konan eserler, İslâm ilim geleneğinde zengin bir tefsir literatürünün oluşmasına katkı sağlamıştır. Müfessirlerin eserlerinde görülen farklılıklar, onların dünya görüşleri, kültürel birikimleri ve yaşadıkları dönemin etkisiyle şekillenmiştir. Her müfessir, uzmanlaştığı ilim dalını tefsirine yansıtarak özgün yaklaşımlar geliştirmiştir. Örneğin dilbilim alanındaki hâkimiyetiyle tanınan bazı müfessirler, dil bilgisi ve kelimelerin i‘rabına özel önem verirken; fıkıh alanında uzmanlaşanlar, fıkhî meselelere geniş yer ayırmış, bir kısmı da kıssalara ve rivâyetlere ağırlık vermiştir. Bunun yanı sıra bazı âlimler “mühmele sanatı”nı tefsir alanına uygulayarak sadece noktasız harflerle tefsir yazma gibi farklı bir yöntem benimsemişlerdir. Ayrıca şiirle ilgilenen bazı âlimlerin gayretleriyle manzûm tarzda tefsirle ilgili eserler de yazılmıştır. Bu çerçevede kıraat, tecvid, Kur’ân ilimleri, garîbu’l-Kur’ân ve tefsir ile ilgili manzûm eserler ortaya konmuştur. Manzûm tarzda tefsir yazan âlimlerden birisi de Ahmed b. Ahmezî’dir (ö. 1968). Onun ‘Merâkî’l-evvâh ilâ tedubbûri Kitâbillâh’ adlı manzûm tefsiri, Afrika’da yazılan ilk manzûm tefsir olması ve büyük ilgi görmüş olması bakımından önem arz etmektedir. Recez vezniyle yazılmış olan bu tefsir, Kur’ân-ı Kerîm’in bütün sûrelerini kapsamakta olup 8.300 beyitten oluşmaktadır. Müellif, insanların Kur’ân’ın anlamından uzaklaştığını gözlemlediği için bu eserini kaleme aldığını ifade etmiştir. Eserin birçok yazma (mahtût) ve basılı (matbu) nüshası bulunmakta olup aynı zamanda Arap dünyasında üzerinde çeşitli akademik çalışmalar yapılmıştır. İbn Ahmezî, yöntem olarak her âyeti sırasıyla tefsir etme yoluna gitmemiş; bunun yerine, açıklama ihtiyacı gördüğü âyetleri tefsir etmeyi tercih etmiştir. Eserinde filolojik tahlillere özel bir önem vererek müphem ifadeleri açıklamaya ve dil bilgisi ile i‘râb konularında bilgi sunmaya çalışmıştır. Manzûm bir eser olması nedeniyle ilmî konuların nazımla anlatılması zor olsa da Ahmezî, rivâyet ve dirâyet tefsiri yöntemlerini birlikte kullanarak Kur’ân’ı Kur’ân’la, sünnetle, sahâbe ve tâbiîn sözleriyle tefsir etmeye çalışmış, ayrıca sebeb-i nüzûl ve nesh gibi konulara da değinmeye özen göstermiştir. Özelliklerini özetlediğimiz Merâkî’l-evvâh ilâ tedubbûri Kitâbillâh adlı manzum tefsir, çalışmamızın temel inceleme nesnesini oluşturmaktadır. Yapılan ön araştırmalar neticesinde söz konusu eser üzerine Türkiye’de herhangi bir akademik çalışmanın henüz gerçekleştirilmediği tespit edilmiştir. Arap dünyasında ise esere dair bazı tahkik çalışmaları bulunmakla birlikte, bu çalışmaların yalnızca eserin neşriyle sınırlı kaldığı ve metot çözümlemesi, içerik değerlendirmesi ve literatür taraması gibi hususlarda yetersiz kaldığı gözlemlenmiştir. Bu bağlamda çalışmamız söz konusu tefsirin incelenmesini hedefleyerek eserin özgün niteliklerini ve İslâmî ilimler geleneğindeki konumunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Böylece İslâm tefsir geleneğinde yeterince ele alınmamış olan manzûm tefsir türüne özgün bir akademik katkı sunulması hedeflenmektedir. Çalışmanın yöntemi, metin incelemesi ve literatür taraması esas alınarak belirlenmiştir. Eserin içeriği, müellifin yaklaşımı, benimsediği tefsir yöntemi ve ele aldığı konular
sistematik biçimde analiz edilecektir. Bu inceleme gerçekleştirilirken örneklem metodu dâhilinde ilgili konuların yalnızca bir veya iki âyet örneği üzerinden başlıklar altında irdelenmesine özen gösterilecektir.

Keywords

Tefsir , Manzûm Tefsir , Nazım , Merâkî’l-evvâh , İbn Ahmezî

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

References

• Ağırakça, Ahmet. “İslam Medeniyeti ve Bu Medeniyetin Öncüleri”. Lale 1/2 (2020), 125-129.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavut – Adil Mürşid. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Ahmezî, Ahmed b. Muhammed b.. Merâki’l-evvâh ilâ tedebburi Kitabillâh. thk. Ahmed Salim Habibullah eş-Şinkitî. b.y.: y.y, ts.
• Aktaş, Mehmet Nurullah. “Tefsir Usûlünde Nazım Geleneği: Zemzemî ve “Manzûmetun Fi’t-Tefsîr” Adlı Manzûm Eseri”. EKEV Akademi Dergisi 0/65 (2016), 357-380.
• Aktaş, Mehmet Nurullah. “Ahkâm Tefsirlerinde İstinbât Meselesi: Süyûtî’nin El-İklîl Fî İstinbâti’t-Tenzîl Adlı Tefsiri Örneği”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (Aralık 2023), 57-74.
• Altın, Mehmet. “Mühmel Tefsirler Üzerine Bir Değerlendirme”. Diyanet İlmi Dergi 56/3 (Eylül 2020), 653-676.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu’fî. Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrût: Dâru Tavki’n-Necât, 1. Basım. 1422/2002.
• Cerrahoğlu, İsmail. Yahya b. Sellam ve Tefsirdeki Metodu. Ankara: Ankara İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1970.
• Gölcük, Serafettin - Toprak, Süleyman. Kelam. Konya: Tekin Yayınları, 1996.
• Gulâm, Ali Cevâd – Ruvşanfikr, Kubra. “eş-Şi’ru’t-ta’lîmî hasâisuhû ve neş’etuhu fi’l-edebi’l-’Arabi”. Mecelletü’l-’Ulûmi’l-İnsâniyye 14/2 (2007), 47-62.
• Hanay, Necattin. “Kıraât-ı Aşere’nin İmam, Râvî ve Tarîklerine Dair Manzûm Bir Eser İncelemesi”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (Haziran 2012), 261-287.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’ân Yolu Türkçe Meal ve Tefsiri. İstanbul: DİB Yayınları, 2015.
• Kurt, Mehmet. “Sebeb-ı Nüzûl Rivayetlerinin Ayetlerin Parçacı Anlaşılmasına Olan Etkileri”. BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (Haziran 2021), 127-148.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmi li ahkâmi’l-Kur’ân. Abdullâh b. Abdu’l-Muhsin et-Türkî. 23 Cilt. Beyrût-Lübnân: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım. 1428/2006.
• Mevlay, Muhammed Seydi Muhammed. et-Tefsir ve’l-müfessirûn bi beledi Şinkit. Moritanya: Mektebetü’l-İmam Mâlik, 2008.
• Muhammed, Muhammed Ahmed Veled. Merâki’l-evvâh ilâ tedebburi Kitabillâh li’ş-Şeyh Ahmed b. Ahmezî el-Hasanî dirâse ve tahkîk ve beyân li’n-nısfi’s-sânî. Fas: Karaviyyîn Üniversitesi, Basılmamış Doktora Tezi, 2008.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Müslim b. el-Haccâc. thk. Ammâr Bekûr. 8 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2015.
• Özbek, Ömer. “Kıraat Farklılıklarının Anlama Etkisi”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 39/1 (2015), 163-181.
• Öral, Celal. İbn Hişâm’ın Muğni’l-Lebîb Adlı Eseri Bağlamında Arap Dilinde Şiirle İstişhâd. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2024.
• Polat, Fethi Ahmet. Mu’tezili Tefsirin Eleştirisi. Konya: Adal Ofset, 2005.
• Süyûtî, Celaleddin Abdurrahman. el-İtkan fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Dımeşk: y.y., 2002.
• Şemşek, Vesile. “İslam Medeniyetinin Temelleri ve Tarihi Gelişim Süreci”. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi 1/45 (2020), 280-290.
• Şinkitî, Abdullah Mahmud el-Hasanî . Tuhfetü’l-enbâh bi şerhi menzûmeti Merâki’l-evvâh ilâ tedebburi Kitabillâh. 4 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 2023.
• Şinkitî, Ahmed Salim Muhammed Mahmud. Ebhâsu’l-kırâat. Medine: el-Cami’atu’l-İslâmiyye, Basılmamış Yüksek Lisans, 2022.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an tevîli’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî vd. 25 Cilt. Kahire: Daru Hicr, 2001.
• Tarif, Yusuf b. Ali et-.Tedvinu ilmi’l-Akîde inde ehli’s-sünne ve’l-cemaat. Riyad: Daru İbn Hüzayme, 2009.
• Topçuoğlu, Tevfik Rüştü. “Recez”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 34/509-510. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Tüccar, Zülfikar. “Niftaveyh”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 33/82-83. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Yediyıldız, Fatih. Arapça Öğretiminde Nazım Geleneği ve İbn Mu’ti’nin Elfiyye’si. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, 2020.
• Yıldırım, Kadri. “Didaktik Şiirin Abbasiler Döneminde Ortaya Çıkışı ve Gelişimi Üzerine Bir İnceleme”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/1 (Ocak 2009), 171-207.
• Yıldız, Sinan. Vehbe ez-Zuhaylî’nin et-Tefsîru’l-Münîr Adlı Tefsirinde Belâğat İlmi Uygulamaları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, 2019.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Yûsuf Abdurrahman el-Mera’şelî vd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1994.