The Approach of Ibn Hazm, a Ẓāhirī Legal Theorist, to the Issue of Deferring the Bayān (Clarification)

Year 2025, Volume: 8 Issue: 1, 144 - 161, 31.07.2025

Yasin Akan

https://doi.org/10.54122/umde.1686685

Abstract

Kalām (Islamic Theology) and Uṣūl al-Fiqh (Principles of Islamic Jurisprudence) are two significant disciplines in the Islamic scholarly tradition that have systematically addressed fundamental issues for Muslims since the early periods. Throughout the history of Islamic scholarship, these two disciplines have developed in close relation, influencing each other significantly and intersecting on certain matters. One such intersection is the issue of ta’khīr al-bayān (delayed clarification). Although ta’khīr al-bayān has been substantially discussed in Uṣūl al-Fiqh sources, its details are constructed based on theological (kalāmī) principles. Therefore, examining how this issue is reflected in both Kalām and Uṣūl al-Fiqh is of great importance. In a broad sense, bayān (clarification) refers to the Legislator’s (Shāriʿ) communication of religious rulings to the morally responsible individual (mukallaf). In a narrow sense, it means explaining the intended meaning of a religious address containing divine rulings. Ta’khīr al-bayān, on the other hand, refers to the postponement of this clarification to the mukallaf. In this context, the interpretations of Ibn Hazm (d. 456/1064), a prominent Ẓāhirī (literalist) scholar known for his strict textualist approach, are noteworthy. While scholars unanimously agree that bayān cannot be delayed beyond the time of need (ḥājat al-waqt), they differ on whether it can be delayed from the time of address (waqt al-khiṭāb). The majority (jumhūr) of Uṣūl al-Fiqh scholars argue that bayān can be delayed from the time of address, relating the content of the address to taklīf (legal obligation) and asserting that clarification is unnecessary until the obligation is imposed. In contrast, Mu’tazilī scholars, who argue that bayān cannot be delayed from either the time of need or the time of address, base their view on their understanding of divine justice (ʿadl) and moral goodness (ḥusn) and evil (qubḥ). They contend that delaying bayān would render the address morally repugnant (qabīḥ), and it is impermissible for the Divine Legislator to issue such an address. Ḥanafī jurists, however, distinguish between different types of address. They reject delaying bayān for general (ʿāmm) terms but permit it for ambiguous (mujmal) terms. Ibn Hazm, the Ẓāhirī scholar, aligns with the majority (jumhūr) and grounds his views at every stage on scriptural evidence (nuṣūṣ). In this study, where we focus on Ibn Hazm, Ibn Hazm's approach to the issue of delaying the statement was discussed using a comparative method. According to him, the issue is not rational but must be addressed entirely within the framework of revealed texts, as reason alone is insufficient to determine matters related to divine actions. Ibn Hazm justifies his stance that bayān can be delayed from the time of address by citing texts affirming that the Divine Legislator has absolute discretion in His decrees, arguing that such an address poses no problem in terms of taklīf. However, he asserts that delaying bayān until the time of action (waqt al-ʿamal) would be problematic, as it would constitute "imposing the impossible (taklīf mā lā yuṭāq)"—something that, he argues, is scripturally proven never to occur. Thus, in the issue of ta’khīr al-bayān, where theological arguments are heavily employed, Ibn Hazm maintains his strict literalist stance, successfully grounding his position in the literal meaning of scriptural texts from every angle.

Keywords

Islamic Law , Ibn Hazm , Clarification , Divine Obligation , Justice

Ethical Statement

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited

Zâhirî Usulcü İbn Hazm’ın Beyân’ın Tehiri Meselesine Yaklaşımı

Abstract

Kelâm ve fıkıh usulü, İslam ilim geleneğinde erken dönemlerden itibaren Müslümanların gündemindeki temel meseleleri sistematik biçimde ele alan iki kritik disiplindir. Bu iki disiplin ilim tarihimiz boyunca iç içe gelişmiş, bazı ortak meseleleri konu edinmiş ve önemli ölçüde birbirlerini etkilemişlerdir. Literatür araştırmaları, kelamda araştırılan bazı konuların teorik olarak fıkıh usulü zemininde tartışıldığını, fıkıh usulündeki bazı meselelerin ise kelamın temel prensiplerine dayandığını ortaya koymuştur. Bu disiplinlerin kesişim noktalarından biri de beyânın tehiri meselesidir. Zira fıkıh usulündeki bu tartışma kelâmî kabullerle yakından ilişkilidir. Bu nedenle beyânın tehiri meselesinin kelâm ve fıkıh usulüne yansımasının tespiti önem arzetmektedir. Geniş anlamda beyân, kural koyucunun (Şâriʿ) dini hükümleri mukellefe ulaştırmasıdır. Dar anlamda ise dinî hükümler ihtiva eden hitap ile kastedilen anlamın mükellefe bildirilmesidir. Beyânın geciktirilmesi ise söz konusu anlamın mükellefe ulaştırılmasının geciktirilmesidir. Bu bağlamda, her iki disiplinde de etkili olan ve katı bir literalist yaklaşımıyla tanınan Zâhirî usulcü İbn Hazm’ın beyânın tehiri meselesine getirdiği yorumlar dikkat çekicidir. Beyânın hacet vaktinden tehir edilemeyeceği noktasında âlimler ittifak etmişlerse de hitap vaktinden tehir edilip edilmeyeceği noktasında üç farklı görüş ileri sürmüşlerdir. Fıkıh usulcülerinin cumhuru, beyânın hitap vaktinden tehir edilebileceğini savunmuştur. Cumhûr, bu noktada hitabın mutevasını teklif ile ilişkilendirerek teklif yüklemeyene kadar hitabın beyân edilmesinin gerekli olmadığını savunmuştur. Şer’î hitapta beyânın hem hacet vaktinden hem de hitap vaktinden tehir edilemeyeceğini savunan Mu‘tezilî âlimler görüşlerini adalet ve hüsün-kubuh anlayışları üzerine inşâ etmişlerdir. Mu‘tezilî âlimler beyânın hitap vaktinden tehir edilmesinin hitabı kabîh kılacağı ve kabîh bir hitap ile hitapta bulunmanın ise Şâri teâla hakkında caiz olmadığını savunmuşlardır. Hanefî usulcüler ise hitap formları arasında fark gözetmişlerdir. Onlar âm lafzın beyânının hitap vaktinden tehir edilmesini caiz görmez iken, mücmel lafzın beyânının tehir edilmesini caiz görmüşlerdir. Zâhirî usulcü İbn Hazm’ın cumhur ile ittifak ettiği ve konuyla ilgili görüşlerini her aşamada naslarla temellendirdiği ortaya konulmuştur. İbn Hazm'a göre mesele aklî olmayıp her yönüyle naslar çerçevesinde ele alınmalıdır. Çünkü akıl tek başına ilahi eylemlerle ilgili konuları belirlemeye yeterli değildir. İbn Hazm beyânın hitap vaktinden tehir edilebileceği yönündeki görüşün Tanrı’nın istediği her şekilde tasarrufta bulunabileceği yönündeki naslar çerçevesinde temellendirmiş ve böyle bir hitabın teklif açısından da herhangi bir prıblem teşkil etmediğini savunmuştur. İbn Hazm beyânın âmel vaktinden tehir edilmesinin ise teklif açısından problem olacağını savunmuş ve bunun caiz olmadığını ileri sürmüştür. Ona göre hitabın amel vaktinden tehir edilmesi teklifi Mâ lâ yutak olup, bunun da vuku bulmadığı nasla sabittir. Dolayısıyla kelâmî argümanların yoğun olarak kullanıldığı beyânın tehiri meselesinde İbn Hazm katı literalist tutumunu korumuş ve meseleyi her açıdan nasların literal anlamıyla temellendirebilmiştir.

Keywords

İslam Hukuku , Beyân , İbn Hazm , Teklîf , Adalet

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

References

• Akan, Yasin. Kâdî Abdülcebbâr’ın Fıkıh Usulü Yaklaşımında Şer’î Hitabın Anlaşılması. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kāsım) Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Riyad: Müessesetü’n-Nûr, 1. Basım, 2008.
• Atalay, Arif. İslam Hukukunda Kabz. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. et-Takrîb ve’l-irşâd fî usûli’l-fıkh. thk. Osman. Beyrut: Müessesetü’r-risale, 2. Basım, 1998.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Alî b. Tayyib. el-Muʿtemed fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 3. Basım, 2005.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Sahîhü’l-Buhârî. Kahire: Dâru’t-tasîl, 2012.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Usûlu’l-Cessâs el-musemmâ el-fusûl fi’l-usûl. Kuveyt: Vizâretu’l-evkâfil-Kuveytiyye, 2. Basım, 1994.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-luğa ve sıhâhu’l-ʿArabiyye. Beyrut: Dârü’l-ilmi li’l-melâyîn, 4. Basım, 1987.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. Kitâbu’t-telhîs fî usûli’l-fıkh. thk. Abdullah Cevlem en-Nibâlî - Şibbîr Ahmed el-Ömerî. Beyrut: Dârü’l-beşâiri’l-İslamiyye, 1996.
• Çöklü, Ramazan. Fıkıh Usûlü Edebiyatında Mücmel ve Mübeyyen. Anakara: Fecr, 1. Basım, 2023.
• Çöklü, Ramazan. Fıkıh Usûlü Kelam İlişkisi: Hicrî 4. Asır Usûlcülerinin Âm Lafızlarla İlgili Yaklaşımlarının Tahlili (Cessâs, Bâkıllânî ve Kâdî Abdülcebbâr Mukayesesi). Ankara: Fecr, 2022.
• Dönmez, İbrahim Kafi. “Beyân”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. Erişim 26 Mart 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/beyan--fikih
• Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahîh-i Müslim. Kahire: Matbaatu İsâ el-bâbî ve şurekâhu, 1995.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm. Kitâbü’l-‘ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî. Dârü ve mektebetü’l-hilâl, ts.
• Ferrâ’, Ebû Ya‘lâ Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef. el-ʿUdde fî usûli’l-fıkh. thk. Ahmed b. Ali el-Mubarekî, 1990.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. el-Müstasfâ min ʿilmi’l-usûl. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.
• Hazne, Heysem Abdülhamid. Tatavvuru’l-fikri’l-usûliyyi’l-Hanefî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2015.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. Hilyetü’l-fukahâ’. Beyrut: eş-Şeriketü’l-müttehidetü li’t-tevzî, 1983.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. Mücmelü’l-luğa. Beyrut: Müessesetü’r-risale, 1986.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dârü’l-afâkı’l- cedîde, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. el-Muhallâ. Beyrut: Dâru’l-fikr, ts. İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. en-Nâsih ve’l-mensûh. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1986.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. en-Nübez fî usûli’l-fıkhi’z-Zâhirî. Kahire: Mektebetü’l-hâncî, 2010.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. Resâʾilü İbn Hazm el-Endelüsî. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye, 1980.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dârü sadır, 3. Basım, 1414.
• İbnü’l-Kassâr, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed el-Bağdâdî. Mukaddime fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-ʿadl. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2012.
• Karakuş, Bahaddin. “Mu‘tezilî Görüşlerin Cessâs’ın Usûl Düşüncesine Etkisi Üzerine Bir İnceleme”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34 (15 Haziran 2024), 142-169.
• Karlı, Merve. İbn Hazm’ın Umum–Husus Yaklaşımı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâʾiʿu’s-sanâiʿ fî tertîbi’ş-şerâiʿ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1368.
• Kaya, Hüsamettin. Zâhirî Mezhebinde Hadis ve Sünnet Anlayışı. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Mukâtil, Ebü’l-Hasen Mukātil b. Süleymân b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâs, ts.
• Sarıtaş, Murat. Irak ve Semerkant Hanefî Meşâyi̇hi̇ni̇n lafızların Delaletiyle Ilgili yaklaşımlarının Mukayesesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr et-Temîmî el-Mervezî. Kavâtıʿu’l-edille fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasan İsmail eş-Şâfiî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâʾici’l-ʿukûl. Katar: Matâbi’u’d-devhe el-hadîse, 1984.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. er-Risâle. Beyrut: Dârü’n-nefâis, 2. Basım, 2010.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Lümaʿ fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2. Basım, 2003.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân. Mekke: Dâru’t-Terbiyeti ve’t-Turâs, ts.
• Temizkan, Ahmet. “İmâm Şâfiî’de Beyân Teorisi”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (25 Aralık 2020), 320-337.
• Yazici, Abdurrahman. “İslam Hukukunda Kelâle: Öz ve Üvey Kardeşlerin Fürû ve Usûl Hısımlarla Mirasçılığı”. Dini Araştırmalar 16/42 (2013), 216-237.
• Yelek, Kamil. “Nas Üzerine Ziyâdenin Mahiyeti ve Bunun Fürû-i Fıkha Etkisi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 35 (30 Nisan 2020), 43-77.
• Yetkin, Hacer. “Usûl Anlayışı Çerçevesinde Debûsî’nin Kelâmî Eğilimi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52/52 (15 Haziran 2017), 27-59.