Tabersî'nin Mecme‘u’l-Beyân Adlı Tefsirinde Şâz Kıraatlere Yaklaşım Metodunun İncelenmesi

Year 2025, Volume: 8 Issue: 1, 14 - 26, 31.07.2025

Nesrişah Saylan

https://doi.org/10.54122/umde.1694105

Abstract

Şâz kıraatler içerdiği anlam farklılıkları sebebiyle tefsir ilmi açısından önemli bir yere sahiptir. Bu durum şâz kıraatlerin tefsirlerde nasıl değerlendirildiği sorusunu gündeme getirmekte ve özellikle müfessirlerin bu tür okuyuşlara bakış açısını anlamayı gerekli kılmaktadır. Çalışmada şiî tefsir geleneğinin önde gelen isimlerinden olan Tabersî’nin (öl. 548/1153) kaleme aldığı Mecme‘u’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân adlı eserinde şâz kıraatlere yaklaşım metodu incelenmiştir. Araştırmanın temel problemi Tabersî’nin tefsirinde şâz kıraatleri ne ölçüde ve nasıl değerlendirdiği, naklettiği kıraatlere hangi metotlarla yaklaştığı ve onları hangi ilmî ölçütlere göre kabul ettiği veya reddettiğidir. Çalışmanın amacı ise Tabersî’nin tefsirinde şâz kıraatleri nasıl ele aldığını, kime nisbet ettiğini, âyetlerin yorumunda kıraatlerden nasıl faydalandığını ortaya koymaktır. Müfessirin şâz kıraatlere geniş bir şekilde yer vermesi, kıraatlerin hüccetini müstakil başlık altında ele alması, kıraatleri sadece aktarmakla yetinmeyip bunları hüccet temelli olarak izah etmesi, eserinin kıraatler açısından zengin bir içeriğe sahip olduğunu göstermektedir. Nitekim Tabersî, dört büyük halifenin ilk üçü başta olmak üzere sahabeden birçoğunun kıraatlerini içeren rivâyetleri reddetmeyip âyetin tefsirinde sahabe okuyuşlarından geniş bir şekilde istifade etmiştir. Bu bağlamda çalışmada ilk dönem şiî müfessirlerin genel yaklaşımına kıyasla mutedil bir tutum sergileyen Tabersî’nin sahâbe ve tâbiûnun rivâyetlerine verdiği önem ortaya konularak kullanmış olduğu metod, kıraat ilmi bağlamında değerlendirilmiştir. Çalışmada nitel analiz yöntemiyle, Mecme‘u’l-beyân’da yer alan şâz kıraatler, sistematik biçimde tespit edilerek bunların tefsirde kullanımı, hüccetlendirme yöntemleri ve Kur’an’ın yorumlanmasına ve anlaşılmasına katkıları incelenmiştir. Literatürde Tabersî’nin kıraat anlayışına dair çeşitli çalışmalar mevcut olmakla birlikte doğrudan şâz kıraatlerin değerlendirilmesini merkeze alan sistematik bir inceleme bulunmamaktadır. Araştırma, bu alandaki eksikliği giderek müfessirin şâz kıraatlere yaklaşımını detaylı bir şekilde analiz etmeyi amaçlamaktadır. Ayrıca, Tabersî’nin şâz kıraatlere ilişkin tutumu, hem tefsirde farklı mezhebe bağlı müfessirlerin yöntemini tahlil etmek hem de şâz kıraatlerin Kur’an’ın anlaşılmasındaki işlevini değerlendirmek açısından önemlidir. Bu yönüyle çalışma, sadece bir müfessirin yaklaşımını değil aynı zamanda döneminin kıraat-tefsir ilişkisini ve şiî tefsir geleneği hakkında fikir sunmayı amaçlamaktadır.

Keywords

Kıraat, Şâz Kıraat, Tabersî, Şiî Müfessir, Mecme‘u’l-Beyân

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

An Analysis of the Methodological Approach to Shādh Qirāʾāt in Ṭabarsī's Tafsīr Majmaʿ al-Bayān

Abstract

Due to the semantic differences they entail, shādh Qurʾānic readings hold significant importance in the field of Qurʾānic exegesis. This raises the question of how shādh readings have been evaluated in tafsīr literature, and necessitates an understanding of how exegetes have approached such variant recitations. This study examines the methodological approach to shawādhdh readings in Majma‘ al-bayān fī tafsīr al-Qurʾān, authored by al-Ṭabarsī (d. 548/1153), one of the leading figures of the Shīʿī exegetical tradition. The central research question of this study concerns the extent to which al-Ṭabarsī engaged with shawādhdh al-qirāʾāt in his tafsīr, the methodologies he employed in approaching these variant readings, and the scholarly criteria by which he accepted or rejected them. The aim of the study is to identify how al-Ṭabarsī addressed shādh readings in his exegesis, to whom he attributed these readings, and how he utilized them in interpreting Qurʾānic verses. The exegete’s extensive inclusion of shādh readings, his discussion of their evidentiary value under a dedicated heading, and his analytical approach -going beyond mere transmission to provide justification grounded in scholarly principles—demonstrate that his work possesses a rich and nuanced treatment of variant readings. Indeed, al-Ṭabarsī did not reject reports containing the recitations of many companions, including those attributed to the first three of the four Rightly Guided Caliphs. On the contrary, he made extensive use of these readings in his interpretation of Qurʾānic verses. In this context, the study highlights al-Ṭabarsī’s moderate stance—especially when compared to the general approach of early Shīʿī exegetes—and evaluates the methodology he employed in light of the science of Qurʾānic recitation, by emphasizing the importance he accorded to the reports transmitted by the ṣaḥābah and the tābiʿūn. In this study, through a qualitative analysis method, shādh readings found in Majma‘ al-bayān are systematically identified, and their application in the tafsīr, methods of substantiation, and contributions to the interpretation and understanding of the Qurʾān are examined. Although there are various studies in the literature regarding al-Ṭabarsī’s understanding of qirāʾāt, there is no systematic investigation specifically centered on the evaluation of shādh readings. This research aims to fill this gap by providing a detailed analysis of the exegete’s approach to shādh qirāʾāt. Furthermore, al-Ṭabarsī’s stance toward shādh readings is significant both for understanding the exegetical methods of scholars from different sectarian backgrounds and for evaluating the role of shādh readings in grasping the meanings of the Qurʾān. In this respect, the study aims not only to present the approach of a single exegete but also to shed light on the broader relationship between qirāʾah and tafsīr in his time, as well as to contribute to our understanding of the Shīʿī exegetical tradition.

Keywords

Qirā, Shāz Qirā, al-Ṭabarṣī, Shī‘ī mufassir, Majma‘ al-bayān

Ethical Statement

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

References

• Ahatlı, Erdinç. “Temrîz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Ahfeş, Ebü'l-Hasan Saîd b. Mes'ade Ahfeş el-Evsât. Me'âni'l-Kur'ân. thk. Hüdâ Mahmûd Karâ'a. Kahire: Mektebetu'l-hancî, 1990.
• Ateş, Süleyman. “İmamiyye Şîasının Tefsir Anlayışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (1975), 147-172.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes'ûd. Me'âlimü't-tenzîl. thk. Muhammed Abdullâh en-Nemîr vd. Riyâd: Dâru Teybe, 1409.
• Bennâ, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed ed-Dimyâtî. İtḥâfü fużalâi'l-beşer fi'l-ḳırââti'l-erba'ate 'aşer. thk. Enes Mahrâh. Beyrût: Dâru'l-Kutubi'l-'İlmiyye, 2011.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi ve Tabakâtü'l-müfessirîn. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1973.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi I. Ankara: Fecr Yayınevi, ts.
• Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü'l-luğa ve sıhâhu'l-'Arabiyye. thk. Ahmed Abdülğafûr Attâr. Beyrût: Dâru'l-'İlm li'l-Melâyîn, 1990.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Kitâbü’t-taʿrîfât. Beyrût: Mektebetü'l-Lübnân, 1985.
• Dağ, Mehmet. Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İSAM Publication, 2011.
• Dağ, Mehmet. “Kırâat İlminde Şâzz Kavramı -Kavramın Anlamsal Dönüşümü ve Gerçek Anlamının Tespitine Dair-”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 7/2 (2007), 57-110.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. Bahru'l-muhît. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Alî Muhammed Muavvîd. Beyrût: Dâru'l-kütübi'l-'ilmiyye, 1993.
• Fârisî, Ebû Ali el-Hasen b. Abdi'l-Ğaffâr. el-Hucce li'l-kurrâi's-seb'. thk. Bedruddîn Kahvecî-Beşîr Cüveycâtî. Beyrût: Dâru me'mûn li't-turâs, 1991.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Me'âni'l-Ḳur'ân. Beyrût: 'Âlemu'l-Kütüb, 1983.
• Hânsârî, Mirzâ Muhammed Bâkır el-Musevî. Ravdâtü'l-cennât fî ahvâli'l-ulemâi ve's-sâdât. Tahran: Müessesetü İsmailiyyan, ts.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Ğâlib el-Endelüsî. el-Muharreru'l-vecîz fî tefsîri'l-kitâbi'l-'azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-'İlmiyye, 2001.
• İbn Cinnî, Ebü'l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî. el-Muḥteseb fî tebyîni vücûhi şevâẕẕi'l-ḳırâât ve'l-îżâḥ 'anhâ. thk. Ali en-Necdî Nâsıf vd. Kahire: Meclisü'l-A'lâ li'ş-Şuûni'l-İslâmiyye, 1994.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Ahmed. Muḫtaṣar fî şevâẕẕi'l-Ḳur'ân min kitâbi'l-bedî'. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbî, ts.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükrîm. Lisânü'l-Arab. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1119.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs. Kitâbü's-seb'a fi'l-ḳırâât. thk. Şevkî Dayf. Kahire: Dâru'l-Meârif, 1119.
• İbnü’l-Cezerî. en-Neşr fi'l-ḳırââti'l-'aşr. thk. Alî Muhammed Dabbâ'. Beyrût: Dâru'l-Kutubi'l-'İlmiyye, ts.
• Kehhâle, Ömer Riḍâ. Mu'cemü'l-mü'ellifīn: Terâcimü muṣannifi'l-kütübi'l-'Arabiyye. Dımaşk: Müessesetü'r-Risâle, 1376.
• Kirmânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Nasr. Şevâzzü'l-kırâât. thk. Şimrân el-'Acelî. Beyrût: Müessesetü'l-belâğ, ts.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi' li ahkâmi'l-Kur'ân ve'l-mübeyîn limâ tedammenehû mine's-sünneti ve âyi'l-Furkân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 2006.
• Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebû Muhammed el-Kaysî. el-Keşf 'an vücûhi'l-kırââti's-seb' ve 'ilelihâ ve hicecihâ. thk. Muhyiddîn Ramadân. Beyrut: Müessetu'r-Risâle, 1997.
• Muhsin el-Emîn, Ebû Muhammed el-Bâkır Muhsin b. Abdülkerîm b. Alî el-Hüseynî el-Âmilî. A'yânü'ş-şîa. Beyrût: Dârü't-Teâruf, 1403.
• Müberred, Ebu'l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr. el-Muḳteḍab. thk. Abdülhâlik Uzayme. Kahire: Dâru İhyâi't-turâsi'l-İslâmî, 1415/ 1994.
• Nehhâs, Ebû Ca'fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl. İ'râbü'l-Ḳur'ân. Beyrût: Dâru'l-Ma'rife, 2008.
• Nüveyhid, Adil. Mu'cemü'l-müfessirîn min sadri'l-İslâm hattâ el-asri'l-hadîr. Müessesetü Nüveyhidu's-Sekâfiyye, 1403.
• Öztürk, Mustafa. “Şiî-İmâmî Tefsir Kültürünün Genel Karakteristikleri”. Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar (Sempozyum), 243-277.
• Râzî, Ebû Abdullâh Fahreddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu'l-gayb. Lübnân: Dâru'l-Fikr, 1981.
• Saylan, Nesrişah. “Tabersî Tefsirinde Hz. Ali’ye Nisbet Edilen Kıraatlerin İncelenmesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 87 (2018), 9-22.
• Saylan, Nesrişah. “Tabersî'nin Kıraatlerin Hüccetinde Kullandığı Delillerin İncelenmesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/2 (2019), 977-991.
• Taberî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr. Câmi'u'l-beyân 'an te'vîli âyi'l-Ḳur'ân. thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. Kahire: Dâru'l-Hicr, 2001.
• Tabersî, Ebû Alî el-Fazl b. el-Hasen. Mecma'u'l-beyân fî tefsîri'l-Ḳur'ân. Beyrût: Dâru'l-murtazâ, 1427.
• Tefrîşî, Seyyid Muṣṭafâ b. el-Ḥüseyn el-Ḥüseynî. Naḳdü'r-ricâl. Kum: Müessesetü Âli'l-Beyt li İḥyâi't-Turâs, 1418.
• Tûsî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Hasan. et-Tibyân fî tefsîri'l-Kur'ân. Beyrût: Dârü İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, ts.
• Ukberî, Ebü'l-Bekâ Muhibbüddîn Abdullâh b. el-Hüseyn b. Abdillâh. İ'râbü'l-ḳırââti'ş-şevâẕ. thk. Muhammed es-Seyyid 'Azzûz. Beyrût: 'Âlemu'l-Kutub, 1417.
• Yılmaz, Musa Kazım. Tabresî ve Tabatabâî’de İmâmiyye Tefsiri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, 1985.,
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Me'âni'l-Ḳur'ân ve i'râbüh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrût: 'Âlemu'l-Kutub, 1408.
• Zehebî, Muḥammed Ḥüseyin. et-Tefsîr ve'l-müfessirûn. Kâhire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zemahşerî, Ebü'l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf 'an ḥaḳâʾiḳı ġavâmiżi't-tenzîl ve 'uyûni'l-eḳâvîl fî vücûhi't-te'vîl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Alî Muhammed Muavviz. Riyâd: Mektebetü'l-'Ubeykân, 1998.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A'lâm kâmûsu terâcîm li eşherî'r-ricâl ve'n-nisâ mine'l-'Arabî ve'l-musta'ribîn ve'l-müsteşrikîn. Beyrût: Dâru 'İlm li'l-Melâyîn, 2002.