Eski Anadolu Türkçesi ve Osmanlı Türkçesinde bazı gereklilik kipi işaretleyicileri

Year 2023, Volume: 5 Issue: 9, 667 - 694, 01.10.2023

Mehmet Malik Bankır

Abstract

Türkçe dil bilgisi kitaplarında diğer yapım ve çekim ekleri gibi fiil çekim ekleri de önemli bir yer tutmaktadır. Fiillere getirilen bu ekler, şekilsel ve anlamsal açıdan önem arz etmektedir. Gerekli fiil çekim eklerini üzerine alan fiiller, çekimli duruma gelir ve cümlenin yüklemini oluştururlar. Bu ek veya biçim birimler, ifadede duygu ve düşünceyi belirlemede rol oynarlar. Genel anlamda geleneksel dil bilgisi bakış açıyla kategorileştirilen yapıda şahıs ekleri dışındaki kipler, haber ve tasarlama kipleri şeklinde iki kısımda incelenmektedir. Tasarlama kipleri her dilde olduğu gibi Türkçede de ihtiyaca göre anlam genişlemesine, gelişmesine ve göreceli anlamlara sahip ekler arasındadır.
Bu çalışmada, kip ve kipliğin tarihî gelişimi ve yöntemleri kısaca özetlendikten sonra, Eski Anadolu ve Osmanlı Türkçesinde kullanılan bazı gereklilik kipleri üzerinde duruldu. Yapılan inceleme sonunda bu dönemlerde gereklilik oluşturmak için gereklilik kategorisinin, biçim birim ve sözlük birim açısından makale sınırlarını aşan bir alternatifinin olduğu gözlemlendi. Gerekliliğin sözlük birimsel yönü hariç tutulup sadece biçim birimsel olarak -A gerek, -mAK gerek, -sA gerek ve -mAlI yapıları üzerinde duruldu. Modern dil bilim çalışmalarına uyarlanılarak yapılan incelemede bu dönem gereklilik yapısının bir dilin gerektiği normları içinde barındırdığı tespit edildi. Tespit edilen hususlardan biri de -Up gerek yapılı ifadelere temkinli yaklaşmak gerektiği hususu oldu. Şekilsel olarak art arda gelen -Up biçim birimi ile “gerek” kelimesinin farklı yapılar içerisinde olabileceği düşüncesi, göz ardı edilmemesi gerektiği dikkatlere sunuldu.

Keywords

Gereklilik, Zorunluluk, Olasılık, Tasarlama, Kip ve Kiplik.

Some imperative mood signs in old anatolian Turkish and Ottoman Turkish

Abstract

In Turkish grammar books, verb conjugation suffixes have an important place like other construction and inflectional suffixes. These suffixes brought to verbs are important in terms of form and meaning. Verbs that take the necessary verb conjugation suffixes become inflected and form the predicate of the sentence. These additional or morphemes play a role in determining emotion and thought in expression. In general, in the structure categorized from a traditional grammar point of view, the moods other than the personal suffixes are examined in two parts as news and design moods. Design modalities are among the suffixes that have semantic expansion, development and relative meanings in Turkish as in every language.
In this study, after briefly summarizing the historical development and methods of modal and modality, some imperative moods used in Old Anatolian and Ottoman Turkish were emphasized. At the end of the examination, it was observed that in these periods, there was an alternative to the necessity category to create a requirement in terms of morphemes and lexical units, which exceeded the limits of the article. The lexical unitary aspect of the necessity was excluded, and only the morphemes -A needed, -mAK needed, -sA needed and -mAlI were emphasized. In the examination made by adapting it to modern linguistics studies, it was determined that the necessity structure of this period contained the norms required by a language. One of the detected issues was the need to approach cautiously both -Up and structured expressions. It was brought to the attention that the thought that the -Up morpheme and the word “need” could be in different structures, which are figuratively consecutive, should not be ignored.

Keywords

Necessity, Obligation, Possibility, Design, Mode and Modality

References

• Adalı, O. (1979). Türkiye Türkçesinde biçimbirimler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ağca, F. (2010). Eski Türkçe -gA(y)sUg eki ve ekin tarihî Türk dili alanındaki biçimleri üzerine. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7(1), 231-250.
• Ağca, F. (2016). Tarihsel Türk dili alanlarında morfosentaktik beklenti kipliği: (b)ol(g)a(y) ki(m)…fiil+-(g)A(y)+(ŞhsEkl). Türkbilig, 31, 79-95.
• Akar, A. (2010). Türk dili tarihi. Ötüken Yayınları.
• Akdoğan, Y. (t.y.). Ahmedî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10591,ahmedidivaniyasarakdoganpdf.pdf?0
• Aksan, D. (2009). Anlambilim/anlambilim konuları ve Türkçenin anlambilimi. Engin Yayınları.
• Alkaya E. (2011). -gAlI ekinin Sibirya Tatar Türkçesindeki kullanımı üzerine. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 6(3) Summer, 155-174.
• Alkayış, M. F. (2012). Türkçenin hâl ekleri ve fiil kiplerinde çok terimlilik sorunu. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 11(42) Güz, 276-287.
• Arslan, M. (2018). Leylâ Hanım Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59881,leyla-hanim-divanipdf.pdf?0
• Aslan, S. (2007). İstek kipliği, gerçeklik ve gerçekleştirilebilirlik. VII. Uluslararası Dil, Yazın ve Deyişbilim Sempozyumu, 2-5 Mayıs 2007, Konya.
• Aslan Demir, S. (2008). Türkçede isteme kipliği. semantik-pragmatik bir inceleme. Grafiker Yayınları.
• Aslan Demir, S. (2016). Görünüş kategorisi Türkmence örneği. Grafiker Yayınları.
• Aşcı, U. D. (2016). Bozkır ağzında görülen bazı şekil bilgisi (morfoloji) özelliklerine dair. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SUTAD) 40, 177-193.
• Atmaca, E. (2016). Eski Oğuz Türkçesinden günümüz Türkiye Türkçesine söz varlığı ve anlam olayları. Palet Yayınları.
• Aydın, A. (2015). Hanyalı Nûrî ve Dîvânı, C. I. Türkiye Âlim Kitapları Yayınları.
• Bacanlı, E. (2008). Türkiye Türkçesinde -mIş ekinin dolaylılık ve dolaylılık dışı kullanımlarında atıf. Bilig Kış 44, 1-24.
• Banguoğlu, T. (1976). Türkçenin grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baskakov, N. A. (1988). Kategoriya nakloneniya Sravnitel’no İstoriçeskaya grammatika Tyurskih yazıkov: Morfologiya. (Editör: E. R. Teşinev), 324-368, Nauka Moskova,
• Başpınar, F. (t.y.). Beyânî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10598,beyani-apdf.pdf?0
• Benzing, J. (1940). Tschuwaschische forschungen I//ZDMG. 1940, Bd. 94. H.2; IV//ZDMG. 1942, Bd. 96, H 3.
• Başdaş, C. (2015). Türkmen Türkçesinde olumsuzluk ve yokluk. Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR) XXXVII Bahar, 61-72.
• Benzer, A. (2012). Türkçede zaman, görünüş ve kiplik. Kabalcı Yayınevi.
• Bilgegil, M. K. (1984). Türkçe dilbilgisi. Dergâh Yayınları.
• Bulak, Ş. (2017). Türkçede gereklilik ifadesinin kip hüviyeti kazanmadan önceki gelişim süreci. EKEV Dergisi 21(72), 337-355
• Canım, R. & İsen, M. (2019). Hamamizade İhsan Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/64194,hamamizade-ihsan-divanipdf.pdf?0
• Coates, J. (1983). The semantics of the modal auxiliaries. London: Croom Helm.
• Corcu, Demet (2003). A linguistic analysis of necessity as a part of the modal system in Turkish. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Mersin Üniversitesi.
• Corcu Gül, D. (2008). Gereklilik/zorunluluk kipliği kodlayıcılarının anlam yapısı üzerine. XX. Dilbilim Kurultayı, 101-110, (12-13 Mayıs 2006), Maltepe Üniversitesi Yayınları.
• Çetinkaya, E. (2019). Çağdaş Uygurcada kiplik: Dilbilgisel biçimbirimler. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Hacettepe Üniversitesi.
• Çolak, G. (2020). Birleşik fiil yapılarındaki bağımlı sözlük birimler. Dil Araştırmaları, Güz 27, 31-45.
• Delice, H. İ. (2012). Türkçede fiil çekimlerine yeni bir bakış. (Yayımlanmamış Bildiri). VII. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, 24-28 Eylül 2012, Ankara.
• Demir, N. & Aslan, S. (2010). Sıklık kopyası örneği olarak istek eki –(y)A. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5(4) Fall, 276-290.
• Demir, N. (2006). Türkçede gereklilik kipleri ve işlevdeşleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı (TDAY)-Belleten, 2003/1, 11-21.
• Demir, N. (2012). Türkçede evidensiyel. Bilig, 62, 97-116.
• Demirel, M. V. (2017). -(y)AcAk biçimbiriminin kiplik görünümü. International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/15, 261-276. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.11890.
• Deniz Yılmaz, Ö. (2014). Türkiye Türkçesinde gerçekleşmemiş olanak kipi (konyunktif, subjonktif). Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, I/I Bahar, 135-147.
• Dilaçar, A. (1971). Gramer: Tanımı, adı, kapsamı, türleri, yöntemi, eğitimdeki yeri ve tarihçesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 83-145.
• Doğan, T. (2021). Kaşkay Türkçesinde-(y)AsI gelecek zaman ekinin kullanım özellikleri ve kiplik anlamları. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Ağustos 52, 17-34.
• Doğan, T. (2022). Güney Azerbaycan Türkçesinde bir edilgenlik işaretleyicisi: -mAK ol-. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD) 6(1), 19-27.
• Durmuş, T. I. & Canım, R. (2018). Şevkî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59035,sevki-divanipdf.pdf?0
• Eckmann, J. (1996). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar. (Hazırlayan: Osman F. Sertkaya). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdem, M. (2016). Türkçede fiiller ve sınıflandırma sorunları. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11(20) Fall, 185-200.
• Ergin, M. (1980). Kadı Burhaneddin Dîvânı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. Ergin, M. (1989). Türk dil bilgisi. Bayrak Yayınları.
• Ergönenç Akbaba, D. (2017). İhtimal ve tahmin anlamı veren kiplik ifadeleri ve Nogay Türkçesi örneği. Dil Araştırmaları, Güz 21, 51-60.
• Ersoy, E. (2017). Münîrî Divanı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56095,muniri-divanipdf.pdf?0
• Gabaın, A. V. (1988). Eski Türkçenin grameri (Çeviren: M. Akalın). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (2007). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güzel, S. (2015). Çuvaş Türkçesi -mar edatı ve kullanımları. Modern Türklük Araştırmaları dergisi, 11/1, 143-165.
• Hatiboğlu, V. (1972). Dilbilgisi terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hirik, S. (2017). İstemsel eşdizimlilik ve kiplik ilişkisi: tahmin kiplikleri örneği. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 6(2), 719-733.
• Kaçalin, M. S. (t.y.). Ahi Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10590,ahidivanimustafakacalinpdf.pdf?0
• Kaplan, Y. (2019). Fevzî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/67209,fevzi-divanipdf.pdf?0
• Kara, S. (2016). Türkiye Türkçesinde zaman eklerinin kipsel ve zamansal yönden değerlendirilmesi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(46), 110-117.
• Karabağ, İ. (2000). Türkçede kip ve kiplik olgusu. Türk Dili, Sayı 585, 275-278.
• Karademir, F. (2012). Türkiye Türkçesinde emir kip(lik)i üzerine. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7(4), 2091-2138.
• Kaya, B. A. (2020). Osman Nevres Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/76247,osman-nevres-divanipdf.pdf?0
• Kazan Nas, Ş. (2018). Celilî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59375,celili-divanipdf.pdf?0
• Kerimoğlu, C. (2008). Gramerciliğimizde çokluk ve istek kategorileri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 5(3), 140-155.
• Kerimoğlu, C. (2011). Kiplik incelemeleri ve Türkçe. Dinazor Kitabevi.
• Koraş, H. (2005). Türkiye Türkçesinde gereklilik. Türklük Bilimi Araştırmaları, 17, 135-154.
• Koraş, H. (2006). Günümüz Türk lehçelerinde gereklilik. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20(1), 131-141.
• Korkmaz, F. (2007). Batı Türkçesinde tür değiştirme. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köktekin, K. (2008). Eski Anadolu Türkçesi. Fenomen Yayınları.
• Lyons, J. (1977). Semantics II. Cambridge University Press.
• Macit, M. (2017). Nedîm Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56214,Nedîm-divanipdf.pdf?0
• Narrog, H. (2005). Modality, mood, and change of modal meanings: a new perspective. Cognitive Linguistics, 16(4), 677-731.
• Oruç Aslan, B. (2010). Kıbrıs Türk ağzı ile Gagauzcada gereklilik yapısı. I. Uluslararası Türk Diyalektolojisi Çalıştayı, 15-20 Mayıs 2008, Gazi Magosa/Kıbrıs. Türk Dilleri Araştırmaları, 20, 181-192.
• Özdemir, H. (2015). Eski Türkçede ilgi ve belirtme durum ekleri üzerine. Dil Araştırmaları, 16 Bahar, 121-132.
• Özkan, M. (2021). Türk dilinin gelişme alanları ve eski Anadolu Türkçesi. Filiz Kitabevi.
• Özkan, N. (1996). Gagavuz Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özmen, M. (2017). Ahmed-i Dâî Dîvânı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özönder Barutcu, S. (1999). Türk dilinde fiil ve fiil çekimi. Türk Gramerinin Sorunları II, 56-64, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özyaşamış Şakar, S. (2015). +gu,+gü eki ve işlevleri. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10(8), 1801-1816.
• Özyıldırım, A. E. (t.y.). Hamdullah Hamdî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10616,metinpdf.pdf?0
• Palmer, F.R. (2001). Mood and modality. Cambridge University Press.
• Ramstedt, G. J. (1957). Einführung in die altaische Sprachwissen schaft, I. Lautlehre, Helsinki.
• Rubin, V. L. (2007). Stating with certaintyor stating with doubt: Intercoder reliability results for manual annotation of epistemically modalized statements. Proceeding og NAACL HLT, Companian Vol., 141-144.
• Rubin, V. L. (2010). Epistemic modality: from uncertainty or certainty in the context of information seeking as interactions with texts. Information Processing and Management 46, 533-540.
• Saraç, M. A. Y. (t.y.). Emrî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10607,emridivanipdf.pdf?0
• Seçkin, P. (2014). Anlama ve anlatma sürecinde kip ve kiplik. Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, Bahar 7, 7-17.
• Şahin, H. (2009). Eski Anadolu Türkçesi. Akçağ Yayınları.
• Şcerbak, A. M. (2016). Türk dillerinin karşılaştırmalı şekil bilgisi üzerine denemeler (fiil). (Çeviren: Y. Karasoy, N. Hacızade, M. Gülmez). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tavukçu, O. K. (t.y.). Dede Ömer Rûşenî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10601,dede-omer-rusenipdf.pdf?0
• Torun Öğretmen, Y. (2017). Günlük astroloji yazılarında zaman ve kiplik anlamlar. Dil Araştırmaları, Bahar 20, 69-81.
• Turan, Z. (1996). Eski Anadolu Türkçesinde ol- cevheri fiili. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 44, 265-289.
• Turan, Z. (2006). Lisans, yüksek lisans, doktora ders notları. Sakarya.
• Türkyılmaz, F. (1999). Tasarlama kiplerinin işlevleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uğurlu, M. (2011). Oğuzca ve Anadolu merkezli Oğuz Türkçesi. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6(1) Winter, 123-156.
• Uzun, N. E. (2004). Dünya dillerinden örnekleriyle dilbilgisinin temel kavramları Türkçe üzerine tartışmalar. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 39.
• Üstünova, K. (2005). Türkçede zaman kavramı ve işlenişi. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(9), 187-201.
• Üzüm, M. (2019). Eski Anadolu Türkçesinde epistemik kiplik. Nobel Bilimsel Eserler.
• Yaylagül Üstünel, Ö. (2020). Edim bilim bakış açısıyla Kutadgu Bilig. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldız, M. (2020). Çağatay Türkçesinin son dönemine ait bir şecere metni ve dil özellikleri. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SUTAD) 49, 1-23.
• Zülfe, Ö. (2010). Hecrî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10618,hecripdf.pdf?0