DAMOLLA SÂBİT BİN ABDÜLBÂKÎ’NİN AKÂİD-İ CEVHERİYYE ADLI ESERİNİN İMLA VE DİL ÖZELLİKLERİ

Yıl 2018, Sayı: 12, 55 - 85, 29.12.2018

Alpaslan Karabağ

Öz

Bu
makalede Damolla Sâbit Bin
Abdülbâkî’nin Akâid-i Cevheriyye adlı
eseri ele alınmıştır. 1883-1941 yılları arasında yaşayan Uygur din ve siyaset
adamı Damolla Sâbit Bin Abdülbâkî,
Doğu Türkistan istiklal ülküsünün sembol isimlerinden biridir. Abdülbâkî’nin,
hac ibadetini eda etmek ve ilmî incelemelerde bulunmak amacıyla 1930 yılında çıktığı
seyahati esnasında kaleme aldığı Akâid-i Cevheriyye, küçük yaştaki çocuklara
hakiki İslam inancını öğretmek amacıyla soru-cevap usulüyle tertip edilmiş bir
risaledir. Eserde genel olarak tevhit, Allah’ın kullara yapılmasını ve
yapılmamasını emrettiği ameller, Allah’ın kemal sıfatları, peygamberlerin ve
meleklerin özellikleri, cennet, cehennem, gerçek imana ulaşmanın yolları vb.
konular ele alınmıştır.  İmla, ses ve
şekil hususiyetleri incelendiğinde Akâid-i Cevheriyye’nin Çağatay Türkçesinin
özelliklerini taşıdığı tespit edilmiştir. Eser, 1930’lu yıllardan sonra Urumçi
ağzına dayanan “merkezi şîve”yi edebî dil haline getiren Uygur Türklerinin 1932
yılında halen Çağatay yazı dilini kullandıklarını göstermesi bakımından da
önemlidir. Bu çalışma, giriş ve Akâid-i Cevheriyye’nin imla ve dil özellikleri
olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Damolla Sâbit Bin Abdülbâkî hakkında kısa bir
bilgi verilmiş ve Akâid-i Cevheriyye ana hatlarıyla tanıtılmıştır. İkinci
bölümde eser; imla, ses ve şekil özellikleri bakımından incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Damolla Sâbit Bin Abdülbâkî, Akâid-i Cevheriyye, Doğu Türkistan, Çağatay Türkçesi

Kaynakça

• Akalın, M. (1979). Târîhî Türk Şîveleri, Ankara: Atatürk Üniversitesi Yay.
• Akar, Ali, (2005). Türk Dili Tarihi, Ankara: Ötüken Yayınları.
• Aliyev, A. M., Şayhulov A., Kajıbek, E. Z., Uulu, K. K., Yusuf, B., Göklenov, C., Mahpir V. U. ve Çeçenov, A. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, (Komisyon Başkanı: Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Kültür Bakanlığı Yay. 1109-1122.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks, İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay. 47., Seri: IV, Sayı: A 12.
• Arat, R. R. (2000). Baburnâme: Babur'un Hâtıratı, Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları 1000 Temel Eser Dizisi: 108.
• Argunşah, M. (2013). Tarihî Türk Lehçeleri: Çağatay Türkçesi, Ankara: Kesit Yayınları.
• Atalay, B. (1985). Divânü Lügat-it- Türk Tercümesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Bulak, Ş. (2017). Karşılaştırmalı Tarihî Türk Yazı Dilleri Grameri: Fiil Çekimi, İstanbul: Kesit Yay.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenty-Century Turkish, Oxford: At The Clarendon Press.
• Develioğlu, F. (2012). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi Yay.
• Eker, S. (2009). Çağdaş Türk Dili, Ankara: Grafiker Yayınları.
• Eckmann, J. (2009). Çağatayca El Kitabı, (çev: Günay Karaağaç), İstanbul, Kesit Yayınları.
• Eckmann, J. (2013). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (Haz: Osman Fikri Sertkaya), Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Eraslan, K. (1980). Eski Türkçede İsim Fiiller, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Ed. Fak. Yay.
• Ercilasun, A. B. (1984), Kutadgu Bilig Grameri: Fiil, Ankara: Gazi Üniversitesi Basın-Yayın Yüksekokulu Basımevi.
• Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yay. 404-431.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Ergin, M. (2009). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Yay.
• Ergin, M. (1992). Türk Dünyası El Kitabı, Dil-Kültür-Sanat, Türk Kültürünü Araştırma Ankara, Enstitüsü Yay. 211-216.
• Ergin, M. (2011). Orhun Abideleri, (Kırk Beşinci Baskı). İstanbul: Boğaziçi Yay.: 45.
• Ersoy H. Y. (2007). Türk Lehçeleri Grameri, Yeni Uygur Türkçesi (Editör: Ercilasun, A. B.), Ankara: Akçağ Yay. 356-427.
• Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin Grameri, (çev: Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Hadi, B. (2005). Cığatay-Azerbaycan Türkçesi Sözlük, Tebriz.
• Jilili, A. (2004). Doğu Türkistanlı Din Bilgini Dâmolla Sabit B. Abdülbâki (Hayatı, Eserleri ve İtikâdî Görüşleri) İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Anabilim Dalı Kelâm Bilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Kanar, M. (2008). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Say Yay.
• Karamanlıoğlu, A.F. (1969). Nehcü’l-Feradis’in Dil Hususiyetleri”, TDED, XVI (1968), s. 55-72; XVII (1969), s. 33-56; XVIII (1970), s. 57-80; XIX (1971), s. 145-170.
• Korkmaz, Z. (2017). Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Kurban, N. A. (2014). Dâvet Adamlığından Devlet Adamlığına: Sâbit Dâmolla, Ankara: Turkish Studies, Volume 9/1, Winter, 313-325.
• Necip, E. N. (1995).Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, (çev: İklil Kurban). Ankara: TDK Yay.
• Ölmez, Z. K. (1996). Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü), Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 3, Simurg Yay.
• Öztürk, R. (1992). Uygur ve Özbek Türkçesinde Fiil, Yayımlanmamış Dokta Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Parlatır, İ. (2006). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Yargı Yay.
• Ruzibaki, M. (2014). Damolla Sabit B. Abdülbaki: Temel Kelami Düşünceleri, Kelam Araştırmaları Dergisi, 12(2), 253-276.Sami, Ş. (2006).
• Kâmûs-ı Türkî (Latin Harfleriyle) (Haz: Raşit Gündoğdu, Niyazi Adıgüzel, Ebul Faruk Önal). İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Sami, Ş. (2006). Kâmûs-ı Türkî, (On Beşinci Baskı). İstanbul: Çağrı Yay.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9, Sanat Kitabevi.
• Tekin, T., Ölmez, M. (2003). Türk Dilleri Giriş, İstanbul: Yıldız Dil ve Edebiyat Dizisi 2.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Kitabevi.