GELENEKSEL UYGUR EVLERİNİN YAPISAL ÖZELLİKLERİ VE DIŞ MEKÂN TASARIMI

Yıl 2024, Sayı: 23, 26 - 37, 11.06.2024

Mahire Özçalık

https://doi.org/10.46400/uygur.1444403

Öz

İnsanların yaşantıları ile sahip olduğu teknolojik imkânları ve sosyo-kültürel çevre, toplumun geçmiş yaşantıları hakkında önemli ipuçları verir ve geleceğin kültürel yapılanması ile ilgili önemli yol gösterici görevleri üstlenir. Türklerin mimari sanatının tarihi uzun, şekli kendine özgü ve anlam yüklü olup mimarisi tarihî medeni miraslarının önemli bir kısmını teşkil etmektedir. Türkler binlerce yıllık kültürel değerlerinden sağladıkları zengin birikimlerini bulundukları topraklarda yaşatmaya çalışmıştır. Girdikleri toplumda zamanla kültür etkileşimi ile yeni bir kültür sentezinin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Çin’in Sincang Uygur Özerk Bölgesi’ndeki (Doğu Türkistan) tarım havzası Uygur-Türk kültürüne sahne olmuştur. Uygur bölgesi dünyanın en önemli kültür merkezlerinin kavuşma noktasında bulunmasından dolayı devamlı bir kültür alışverişine ortam hazırlamıştır. Geleneksel Uygur evleri Doğu Türkistan’ın iklimsel ve topografik yapısının yanı sıra kültürel dinamiklere göre şekillenen çevresel ve kültürel unsurları içerisinde barındıran, dünya konut mimarisi bakımından özgün, estetik açıdan güzel ve konforlu olmanın yanı sıra tarihsel bir derinliğe sahiptir. Geleneksel Uygur evinin dış mekân tasarımına ait analiz bulguları değerlendirildiğinde, farklı işlevlerin gerçekleşmesini sağlayan mekân kurgusu, iç mekân şekillenmesinde uygulanan detaylar bakımından geleneksel konutun ihtişamının ve her detayında doğa ile bağlantısının net bir şekilde kendini gösterdiği görülmektedir. Uygur konutları kültürel mirasın ürünü olmalarının yanı sıra geleneksel konut tarihinin ve dış mekân düzenleme özelliklerinin oluşturulduğu mekânlardır. Bu doğrultuda bu çalışma, hem ataların yaşam felsefesinin yansıtılması yönünden hem de gelecek nesillere kendi zengin kültürlerini tanıtma bakımından önemli bir misyona sahiptir. Bu gibi konuların araştırılması, tanıtılması, uygulanması gelecek nesillere aktarılması açısından önem arz etmektedir. Bu çalışmanın amacı, geleneksel Uygur evlerinin yapısal özelliklerini ve dış mekân tasarım geleneklerini ortaya koymaktır. Bu doğrultuda çalışmada, zengin kültüre sahip, karakteristik bir nitelik taşıyan geleneksel Uygur evinin yapısal özellikleri, mekânsal durumu, özgün değerleri, işlevsel oluşumları, iç ve dış mekân tasarım bileşenleri, peyzaj değerleri, estetik zenginlikleri gibi konular irdelenerek hızla yok edilmeye çalışılan tarihî kültürel mirasın ortaya konulması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Uygur Türkleri, Yaşam Kültürü, Geleneksel Ev, Yapısal Özellikler, Dış Mekân Tasarımı

THE STRUCTURAL CHARACTERISTICS AND EXTERIOR DESIGN OF TRADITIONAL UYGHUR HOUSES

Öz

People's lives, their technological opportunities and socio-cultural environment give important clues about the past lives of the society and undertake important guiding duties regarding the cultural structuring of the future. The history of the architectural art of the Turks is long, its form is unique and full of meaning, and its architecture constitutes an important part of their historical and civil heritage. Turks have tried to keep their rich accumulation of thousands of years of cultural values alive in the lands they live in. Over time, cultural interaction in the society they entered led to the emergence of a new cultural synthesis. The agricultural basin in China's Xinjiang Uyghur Autonomous region (East Turkestan) has been the scene of Uyghur-Turkish culture. Since the Uyghur region is located at the meeting point of the world's most important cultural centers, it has created an environment for continuous cultural exchange. Traditional Uyghur houses contain environmental and cultural elements shaped according to cultural dynamics as well as the climatic and topographic structure of East Turkestan, are unique in terms of world residential architecture, aesthetically beautiful and comfortable, as well as having a historical depth. When the analysis findings of the outdoor design of the traditional Uyghur house are evaluated, it is seen that the magnificence of the traditional house and its connection with nature in every detail are clearly evident in terms of the space setup that enables different functions to be realized and the details applied in shaping the interior space. In addition to being products of cultural heritage, Uyghur residences are places where traditional housing history and outdoor arrangement features are created. In this regard, this study has an important mission in terms of both reflecting the life philosophy of the ancestors and introducing their rich culture to future generations. Researching, introducing and implementing such issues is important in terms of transferring them to future generations. The aim of this study is to reveal the structural features and outdoor design traditions of traditional Uyghur houses. In this regard, in this study, issues such as the structural features, spatial situation, original values, functional formations, interior and exterior design components, landscape values, aesthetic richness of the traditional Uyghur house, which has a rich culture and characteristic feature, are examined and the historical cultural heritage that is being tried to be rapidly destroyed is revealed.

Anahtar Kelimeler

Uyghur Turks, Life Culture, Traditional Uyghur Houses, Structural Features, Outdoor Design.

Kaynakça

• Ahmedli, Refail (2014). “Uygur Türklerinin Sosyal Fikir Tarihî”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(2): 609-616.
• Akın, Kamile (2017). “Türk Kültüründeki Çadır Geleneğinin Osmanlı Minyatür Sanatına Yansımaları”. International Journal of Interdisciplinary and Intercultural Art, 2(2): 113-128.
• Almas, Turğun (1989). Uyğurların Kiskiçe Tarihi. Urumçi: Xinjiang Halk Yayınları.
• Almas, Turğun (2010). Uygurlar. (çev.: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Çağlar, Mahmut Nedim (2022). “Türklerdeki Vatanın Kutsallığını Halkın Belleğinde Aramak: Halk Türündeki “Yurt İyesi” Ritüelleri”. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 5(1): 1-17.
• Çandarlı Şahin, Aslı (2016). “Türk Çadırı Üzerine, Tarihin Peşinde”. Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, (16): 25-39.
• Gazi, Tursun (1997). Uygur Enenevi Binakarlik Bizek Nekkişleri. Urumçi: Xinjiang Güzel Sanatlar Foto-Süret Yayınları.
• Ging, Ximen ve Ayup, Tursun (1980). Kadimki Uyğurlarının Tarihî Dastanı-Oğuzname. Beijing: Milletler Neşriyati.
• Gömeç, Saadettin Yağmur (2016). “Uygur Türklerinin Destanları ve Kültürü Hakkında Özet”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, (7): 45-54.
• Habibullah, Abdurehim (1993). Uygur Etnograpiyesi. Urumçi: Xinjiang Halk Neşriyati.
• Kafesoğlu, İbrahim (1997). Türk Milli Kültürü. Ankara: Ötüken Yayınları.
• Karpuz, Haşim (1993). Erzurum Evleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Köse, Abdullah (2007). “Balıkkesir Çevresinde Geleneksel Kırsal Avlu Peyzaj ve Değişimi”. Doğu Coğrafya Dergisi, 12(18): 7-38.
• Mehsut, Alimcan (1999). Uyğur Binakarlik Seniti. Urumçi: Xinjiang Halk Neşriyati.
• Mollaayup, Haci Abdulhemit ve Mollaayup, Abliz (2004). Uyğur Öy-imaretlerinin Çirtiyoj Örnekliri. Urumçi: Xinjiang Pen-Tehnika Neşriyati.
• Ögel, Bahattin (1991). İslamiyetten önce Türk kültür Tarihi (Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, Bahattin (1995). Türk Mitolojisi 2. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, Bahattin (2003). Türk Mitolojisi 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öger, Adem (2022). “Uygurlarda Geleneksel Meslekleri Konu Alan Çağatayca Bir Eser: Kitab-ı Garibi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (104): 453-469.
• Ömer, Bilge A. (2008). Uygurlar’ın İlkçağ Düşüncesi ve Felsefe Filizi. Pekin: Milletler Neşriyati.
• Özan, Uğur ve Güngör, Sena (2019). “Geleneksel Türk Evi ile Geleneksel Japon Evi’nin Yapısal Açıdan Karşılaştırılması”. Avrupa Bilim ve Teknoloji Dergisi, 16.
• Özçelik, İsmail (2019). Altay Toplulukları Mesken ve Mesken Kültürü-Türk Kültüründe Ev-Bark Kavramlarına Dair Bazı Tespitler. İstanbul: Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB).
• Öztürk, Melahat (2003). Anadolu Ahşap Kapılarından Seramik Sanatına ve Tekniklerine Göndermeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Polat, Cavit (2017). Geleneksel Kahramanmaraş Konutları-Mimari Süsleme Özellikleri. Kahramanmaraş: Maraş Kültür Yayınları.
• Rahman, Abdukerim (2012). Kaşgar Binakarlik Medeniyeti. Kaşgar: Kaşgar Uygur Neşriyati.
• Rahman, Abdukerim ve Muhammed, Adil (2012). Kaşgar Uygur Folklor Medeniyeti. Kaşgar: Kaşgar Uygur Neşriyati.
• Rapoport, Amos (1969). House Form andCulture. Englewood Cliffs. NJ: Prentice-Hall.
• Roberts, Brain (1996). Landscapes of Settlement, Prehistory to the Present. London and New York.
• Sintash, Bahram (2005). “Uygur Binakarliki ve Çin Binakalikidiki Pişayvan Kurulmisi Hekkide Deslepki İzdiniş”. Xinjiang Güzel-Sanat Üniversitesi Dergisi, 12(2): 1-10.
• Turan, Fatma Ahsen (2011). “Orta Asya’dan Anadolu’ya Mitik Yolculukta Tabiat Olayları”. Milli Folklor, 23(90): 49-59.
• Tursun, İlşat (2005). Uygur Ev Bezeme Sanatı. Kaşgar: Kaşgar Uygur Neşriyati.
• Tursun, Nebican (2013). “Kaşgarlı Mahmud’un Günümüz Uygur Milliyetçiliğine Katkısı”. Uluslararası Uygur Araştırmalar Dergisi, 1(1): 121-134.
• Uyguların Kısaca Tarihi (1990). Urumçi: Xinjiang Halk Neşriyati.
• İnternet Kaynakları:
• URL-1: https://www.facebook.com/search/top/?q=UYGUR%20EVLER%C4%B0 (Erişim: 01.06.2022).
• URL-2: https://www.bbc.com/turkce/vert-tra-39282364 (Erişim: 10.05.2023).