ON THE MEANING AND STRUCTURE OF IDIOMS CONSISTING OF KÖN͡GÜL IN NEHCU’L-FERADIS

Yıl 2024, Sayı: 24, 30 - 42

Özlem Arıkök

https://doi.org/10.46400/uygur.1511595

Öz

Idioms are stereotyped word sequences that have at least one word that is different from its real meaning and has a unique meaning. These word sequences provide the expression with beauty of expression, liveliness, saturation, fluency and expressive power; they provide the opportunity to effectively explain topics that can be explained by going into detail, deepening or expanding, with a few words. Idioms are one of the important elements of our national vocabulary and provide important clues that reveal the cultural remnants, habits, customs, value judgments, social, cultural and economic structures of nations. “Heart” is a concept that has found a place and has been used a lot in all periods of Turkish literature, especially in classical (divan) literature and folk literature. The word “heart”, which has been witnessed since the Orkhon Monuments, is also encountered in Nehcü’l-Ferâdîs (NF), one of the works of the Khwarezm Turkish period. In this study, idioms containing the word kön͡gül in the work named Nehcü’l-Ferâdîs were determined, their usage in Turkish, if any, was shown and information was given about the origins of the words that make up the idiom. The idioms containing the word kön͡gül determined from the work were classified under the determined headings in terms of their meanings, and a structural classification was presented by explaining how the words that make up the idiom are structured.

Anahtar Kelimeler

Khwarezmian Turkish Period, Nehcü, Idiom, Kön͡gül, Semantics

Teşekkür

I would like to thank Prof. Dr. Enver KAPAĞAN, Assoc. Prof. Dr. Saidbek BOLTABAYEV and Dr. Lecturer Esra KILINÇ.

NEHCÜ’L FERADİS’TE YER ALAN DEYİMLERDEN KÖN͡GÜL İLE KURULU OLANLARIN ANLAMI VE YAPISI ÜZERİNE

Öz

Deyimler, en az bir kelimesi gerçek anlamından farklı, kendine özgü bir anlam taşıyan kalıplaşmış söz dizileridir. Bu söz dizileri ifadeye söyleyiş güzelliği, canlılık, doyuruculuk, akıcılık, anlatım gücü kazandırır; ayrıntıya inerek, derinleştirerek ya da genişleterek anlatılabilecek konuları birkaç kelime ile etkili bir şekilde anlatma imkânı sunar. Deyimler, ulusal söz hazinemizin önemli ögelerinden biridir ve milletlerin kültürel kalıntılarını, alışkanlıklarını, törelerini, değer yargılarını, sosyal, kültürel ve ekonomik yapısını ortaya koyan önemli ipuçları sağlar. “Gönül”, klâsik (divan) edebiyat ve halk edebiyatı başta olmak üzere Türk edebiyatının bütün dönemlerinde kendine yer bulmuş, çok kullanılmış bir kavramdır. Orhun abidelerinden beri yaşadığı tanıklanan “gönül” kelimesine Harezm Türkçesi dönemi eserlerinden biri olan Nehcü’l-Ferâdîs (NF)’te de rastlanmaktadır. Bu çalışmada Nehcü’l-Ferâdîs adlı eserde yer alan kön͡gül kelimesinin yer aldığı deyimler tespit edilerek bu deyimlerin varsa Türkiye Türkçesindeki kullanımları gösterilmiş ve deyimi oluşturan kelimelerin kökenleri hakkında bilgi verilmiştir. Eserden tespit edilen kön͡gül kelimesini içeren deyimler, anlamları bakımından, belirlenen başlıklar altında sınıflandırılmış, deyimi oluşturan sözcüklerin yapı bakımından nasıl bir kuruluş oluşturduğu açıklanarak yapısal bir sınıflandırma ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Harezm Dönemi, Nehcü’l-Ferâdîs, Deyim, Kön͡gül, Anlam Bilimi

Teşekkür

Prof.Dr. Enver KAPAĞAN, Doç.Dr. Saidbek BOLTABAYEV ve Dr. Öğr.Üyesi Esra KILINÇ'a teşekkür ederim.

Kaynakça

• Aksoy, Ömer Asım (2020). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü-2 Deyimler Sözlüğü. İstanbul: İnkilap Kitapevi Yayın Sanayi ve Ticaret A.Ş.
• Aktan, Bilal (2017). Nehcü'l-Ferâdis Cennetlerin Açık Yolu -Kerderli Mahmud. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkök, Özlem (2023). Nehcü’l-Ferâdîs’te Deyimler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Karabük: Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Arslan Erol, Hülya (2018). Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, Aysu (2014). Nehcü'l-Feradis “Uştmahlarnıng Açuq Yolı-Cennetlerin Açık Yolu” Dizin-Sözlük / Mahmut b. Ali. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre- Thirteenth- Century Turkish. London: Oxford University Press.
• Demirci, Kerim (2021). Türkoloji İçin Dilbilim Konular Kavramlar Teoriler. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Hacıeminoğlu, Necmettin (1997). Harezm Türkçesi ve Grameri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Parlatır, İsmail (2007). Atasözleri ve Deyimler II- Deyimler. Ankara: Yargı Yayınevi.
• Sağol, Gülden (1993). Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi Giriş-Metin-Sözlük I. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Şen, Serkan (2022). Eski Türkçenin Deyim Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, Semih ve Zülfikar, Hamza (2014). Nehcü’l-Ferâdîs =Uştmahlarnıng Açuq Yolı= Cennetlerin Açık Yolu: I-II-III Metin-Tıpkı Basım/ Mahmut b. Ali. (Tıpkı Basım ve Çeviri Yazı: Janos Eckmann) (Ed. N. Yüce ve M. Canpolat). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tokay, Yaşar (2019). Tanıklarıyla Harezm-Kıpçak Türkçesinde Atasözleri ve Deyimler. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Türk, Vahit vd. (2019). XIV-XV. Yüzyıllar Türk Dili. Eskişehir: T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını.
• Türkçe Sözlük (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, Suat (2012a). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, Suat (2012b). Harezm Altın Ordu Türkçesi. Konya: Eğitim Yayınevi.