NİMŞEHİT’İN ŞİİRLERİNDE GİYİM-KUŞAM, SÜS VE EV EŞYALARI

Year 2024, Issue: 24, 43 - 56, 21.12.2024

Serpil Soydan

https://doi.org/10.46400/uygur.1511659

Abstract

Kültür, bir toplumun ortak yaşayışından doğan maddi ve manevi değerlerdir. Bu değerler içerisinde yer alan söz varlığı, önemli bir kültürel ve maddi değerdir. Bir milletin sözlü ve yazılı edebiyat eserlerinde var olan söz varlığı, aynı zamanda o milletin sosyal ve kültürel yaşamı hakkında bilgi edinmede yardımcı olan en önemli dil ögesidir. Bu çalışmanın amacı, Nimşehit’in yaşadığı dönemdeki sosyal ve kültürel yaşama ait giyim-kuşam, süs ve ev eşyaları ile ilgili söz varlığını şiirlerinden hareketle ortaya koyarak, bu söz varlığının Yeni Uygur, Çağatay ve Özbek Türkçesi sözlüklerindeki kullanımını tespit etmektir. Bu söz varlığının tespiti için, Uygur Şair Nimşehit ve Şiirleri adlı eser kaynak olarak kullanılmıştır. Eserden tespit edilen veriler şöyledir: 1. Kıyafetler: Alt Bedene Giyilenler: Tambal “pantolon”; Üst Bedene Giyilenler: Etles köynek “atlas gömlek”, Köynek “gömlek”, Toqiğan rexttin kiyim “dokunmuş kumaştan giysi”, Girip köynek “saten elbise”; Vücudun Tamamını Örten/Giyilen Giysiler: Tonlar “cübbeler”, Yipek köynek “ipek elbise”; 2. Ayağa Giyilenler: Betinke “sandalet”; 3. Süs Eşyaları ve diğer aksesuarlar: Takılar: Toyluq “Düğünde erkek tarafının kız tarafına aldığı kıyafet, takı gibi şeyler.”, Altun sapaq “altın küpe”, Altun üzük “altın yüzük”, Bileyzük “bilezik”, Mervayit boyunçaq “inci kolye”. Başa ve yüze takılan aksesuarlar: Qadaq doppa “takke”, Söser tumaq “süt emen hayvanın derisinden yapılan şapka türü”, Şepke “şapka”, Tumaq “kalpak”, Çümbel “peçe”, Romal “başörtü”, Tac “taç”. Omuza, boyuna takılan veya atılanlar: Duxava, bortme şal “kadife ve ipek şal”. Ev eşyaları: Körpe “pamuklu döşek, yatak”, Yotqan “yorgan”, Löñge “havlu”, Yağliqlar “mendiller”; Yuñ buyum “yün eşya”, Kigiz “kilim”. Nimşehit’in şiirleri incelediğinde giyim-kuşam, süs ve ev eşyalarına ilişkin söz varlığının daha çok günlük yaşamla özdeşleşen, Şepke “şapka”, Tumaq “kalpak”, Çümbel “peçe”, Tambal “pantolon” , Köynek “gömlek”, Yipek köynek “ipek elbise”, Ton “cübbe” gibi giyim ve süs eşyaları olduğu görülmektedir.

Keywords

Nimşehit, Yeni Uygur Türkçesi, Giyim-Kuşam Eşyaları, Süs Eşyaları, Ev Eşyaları

CLOTHING, ORNAMENTS AND HOUSEHOLD ITEMS IN NİMŞEHİT’S POEMS

Abstract

Culture is the material and spiritual values arising from the common life of a society. The vocabulary included in these values is an important cultural and material value. The vocabulary existing in the oral and written literary works of a nation is also the most important language element that helps in obtaining information about the social and cultural life of that nation. The aim of this study is to reveal the vocabulary related to clothing, ornaments and household items related to the social and cultural life of the period in which Nimşehit lived, based on his poems, and to determine the use of this vocabulary in New Uyghur, Chagatai and Uzbek Turkish dictionaries. The work titled Uyghur Poet Nimşehit and His Poems was used as a source for determining this vocabulary. The data determined from the work is as follows: 1.Clothes: Things Worn on the Lower Body: Tambal “trousers”; Things Worn on the Upper Body: Etles koynek “atlas shirt”, Köynek “shirt”, Toqiğan rexttin kiyim “woven fabric clothes”, Girip koynek “sateen clothes”; Clothes Covering/Worn on the Entire Body: Tonlar “robes”, Yipek koynek “silk dress”; 2.Things Worn on Feet: Betinke “sandals”; 3. Ornaments and other accessories: Jewelry: Toyluq “Things such as clothes and jewelry that the groom’s relatives buy for the bride’s relatives at the wedding.”, Altun sapaq “gold earrings”, Altun üzük “gold ring”, Bileyzük “bracelet”, Mervayit Boyunçaq “pearl necklace”. Accessories worn on head and face: Qadaq doppa “skullcap”, Söser tumaq “type of hat made from the skin of a suckling animal”, Şepke “hat”, Tumaq “kalpak”, Çümbel “chaddar”, Romal “headscarf”, Tac “crown”. Things worn or thrown on the shoulders or around the neck: Duxava, bortme şal “velvet and silk shawl”. Household goods: Körpe “cotton mattress, bed”, Yotqan “quilt”, Löñge “towel”, Yağliqlar “handkerchiefs”; Yuñ buyum “woolen goods”, Kigiz “rug”. When Nimşehit’s poems are examined, it is seen that the vocabulary related to clothing, ornaments and household items are mostly clothing and ornaments identified with daily life, such as Şepke “hat”, Tumaq “kalpak”, Çümbel “chaddar”, Tambal “trousers”, Köynek “shirt”, Yipek köynek “silk dress”, Ton “robe”.

Keywords

Nimşehit, New Uyghur Turkish, Clothing Items, Ornaments Items, Household Items

References

• Aliyeva, Gulnara (2020). “Türkdilli Sözlüklerde Yer Alan Giyim-Kuşam Adları Üzerine”. XV. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri Kitabı. (Tiflis, 25-28 Eylül 2020). (Ed. Rasim Özyürek, Âbide Doğan, Ayşegül Celepoğlu, Ayşen Gençtürk). Gürcistan-Tiflis: 160-165.
• Altınkılıç, Arzu Emel (2020). “Göktürk Devri Giyim Kuşam Geleneğine Bir Bakış”. Journal of Social and Humanities Sciences Research, 7(53): 1101-1110.
• Başar Ergenekon, Cavidan (1999). Tepme Keçelerin Tarihi Gelişimi Renk Desen Teknik ve Kullanım Özellikleri. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Begiç, Hacer Nurgül (2016). “Giyim Kuşam Kültüründe Keçe Sanatına Tarihsel Bir Bakış”. SUTAD, 40: 287-297.
• Ceran, Kudret (2019). Karahanlı Türkçesi Metinlerinde Giyim Kuşam Adları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Arel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çetin, Çulpan Zaripova (2008). “Kazan-Tatarlarında Giyim-Kuşam Kültürü”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1(2): 72-79.
• Ertürk, Nilay (2018). Orta Asya'dan Osmanlı İmparatorluğu'na Türklerde Giyim Kuşam. İstanbul: Hayalperest Yayınevi.
• Harbalioğlu, Neşe (2019). Uygur Şair Nimşehit ve Şiirleri. Kayseri: Kimlik Yayınları.
• Kafesoğlu, İbrahim (1998). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Necip, Necipoviç Emir (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (çev.: İklil Kurban). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ögel, Bahaeddin (1984). Türk Kültür Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ögel, Bahaeddin (2000). Türk Kültür Tarihine Giriş. C. 5. Ankara: Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Matbaası.
• Özkan Nalbant, Bilge; Aman, Betül (2019).“Çağatay Dönemi Giyim Kuşam ve Süslenme Terimleri”. X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı. (Eskişehir, 17-19 Ekim 2018). (Ed. Ferruh Ağca, Adem Koç), Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları, 1196-1210.
• Serbest, Kamile (2023).“Türklerinin Giyim-Kuşam Kültüründe Öne Çıkan Semboller”. Avrasya Uluslararası Araştırma Dergisi, 11(34):194, 213.
• Tezcan, Münevver (1983). “Giyim Olgusuna Sosyo-Kültürel Bakış ve Türklerde Giyim”. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 16(1):255-276.
• Ünlü, Suat (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Üşenmez, Emek vd. (2016). Özbekçe-Türkçe Sözlük. İstanbul: Türk Dünyası Vakfı-Eskişehir Valiliği.
• Veli, Hatice (2022). Eski Uygurlarda Yerleşik Yaşam Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Yakub, Abliz vd. (1991). Uygur Tiliniñ İzahliq Luğiti (T-X).Pekin: Milletler Neşriyatı.
• Yakub, Abliz vd. (1992). Uygur Tiliniñ İzahliq Luğiti (D-F).Pekin: Milletler Neşriyatı.
• Yıldırım, Talip; Özgen, Senem (2013). “Divânü Lügâtit Türk’ te Yer Alan Giyim Kuşam ve Süs Eşyaları Adları”. Muzaffer Akkuş Armağanı Kitabı, 406-420.
• Yusupova, Nasiba (2018). Türkçe-Özbekçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.