TÜRK MAKAM MÜZİĞİ EKSENİNDE HATİP ZÂKİRÎ HASAN EFENDİ’NİN İKİ İLÂHÎSİ ÜZERİNE MAKAMSAL VE BİÇİMSEL BİR İNCELEME

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 15, 162 - 174, 15.12.2021

Emre Akgün

https://doi.org/10.54893/vanid.1008437

Öz

Türk makam müziği, kökeni Orta Asya’ya dayanan, Çin, Hint, Fars ve Ortadoğu kültürüyle yoğurulmuş, çok kültürlü yapısıyla oldukça zenginleşmiş bir müziktir. İslâmiyetin kabulüyle Orta çağ İslâm dünyasının en önemli kuramcılarından olan Kındî, Farâbî ve İbn-î Sînâ yapmış oldukları çalışmalarla Türk makam müziğinin gelişimine büyük katkı sağlamışlardır. Türk mûsikîsi en büyük gelişimini Osmanlı devleti zamanında göstermiştir. Padişahların birçoğunun mevlevî tarikatına mensup olması bu bağlamda mûsikî ve edebiyata hâkim olmaları gelişimi sağlayan en önemli etkenlerdendir. Türk makam müziğinin gelişiminde Doğu coğrafyası ile olan etkileşiminde önemli payı vardır. Safüyiddin Urmevî ve Abdülkâdir Merâgî yazmış oldukları eserlerle mûsikînin şekillenmesine büyük katkı sağlamıştır. On beşinci yüzyıl Türk makam müziği adına yapılan kuramsal çalışmaların arttığı, yapılanmanın hızlandığı ve günümüz mûsikî nazariyatının şekillendiği bir yüzyıl olmuştur. On altıncı yüzyılın sefer ve fetihlerle geçmesi mûsikî adına bir duraksamayı da beraberinde getirmiş, On yedinci yüzyıl ise özellikle bestecilik alanında önemli gelişmelerin yaşandığı bir dönem olmuştur. Çoğu müzik tarihçisi bu dönemi klâsik dönem olarak kabul etmiştir. Çalışmanın başlığında da belirtildiği üzere Hatip Zâkirî Hasan Efendi bu yüzyılın dini form besteciliğinde en önemli isimleri arasında yer almaktadır. Çalışmada bestecinin TRT repertuvarında yer alan Rast makamında ve ilâhî formunda iki adet eseri makam ve biçim açısından incelenmiş ve dönemin mûsikî kültürü adına çıkarımlar yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk Makam Müziği, Biçim, İlâhi, Rast, Dînî Mûsikî

Kaynakça

• Ak, Ahmet Şahin. Türk Musikîsi Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları, Birinci Baskı, 2003.
• Akdoğan, Bayram. “XV. Yüzyıl Osmanlı Döneminde Türk Mûsikîsi”. Diyanet İlmi Dergisi Cilt: 35 Sayı: 1/135-170, 1999.
• Akdoğu, Onur. Türk Müziğinde Türler ve Biçimler, İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi. 1996.
• Arslan, Fazlı. “Müslüman-Türk Bilginlerinin Müzik Bilimine Ktkıları”. Türkiyat Mecmuası Cilt: 24 Sayı: 2/1-21, 2014.
• Ateş, Erdoğan. Türk Din Mûsikîsinde Hatip Zâkirî Hasan Efendi’nin Hayatı ve Eserleri, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Ayangil, Ruhi, Yeni Türkiye Türk Mûsıkîsi Özel Sayısı. XVII. Yüzyılda Türk Mûsikîsi, 468-480. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 2014.
• Başer, Fatma Adile. “Türk Halk ve Klâsik Müziklerinin Oluşum ve İlişkilerine Tarihten Bakmak”. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi Cilt: 3 Sayı: 1/1-20, 2006.
• Büyüköztürk, Şener vd. ilimsel Araştırma Yöntemleri, Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 13. Baskı, 2017.
• Can, Mehmet Cihat – Levendoğlu, Nazife Oya. “Geleneksel Türk Sanat Müziği Terminolojisinde Çok Kültürlü Unsurlar”. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi Cilt: 22 Sayı: 3/239-245, 2002.
• Can, Neşe. “Osmanlı Dönemi Türkçe Müzik Yazmalarında Ünlü Türk Bilgini Fârâbî”. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi Cilt 24 Sayı: 2/203-215, 2004.
• Çolakoğlu Sarı, Gözde. “Osmanlı Türk Müziğinde Padişahların İzleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi Cilt: 7 Sayı: 35/52-65, 2014.
• Demir, Arif. “Sultan II. Mehmed Han’a Sunulan Anonim Mûsikî Risalesi (Fatih Anonimi) ve XV. Yüzyıl Türk Mûsikîsindeki Yeri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Cilt: 10 Sayı: 1/207-232, 2010.
• Özalp, Nazmi. Türk Mûsikîsi Tarihi, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Öztuna, Yılmaz. “Büyük Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi I, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Tanrıkorur, Cinuçen. Osmanlı Dönemi Türk Mûsikîsi, İstanbul: Dergâh Yayınları, Dördüncü Baskı, 2016.
• Tokaç, Murat Salim. Buhûrizâde Mustafa Efendi (Itrî)’nin Eserlerinin dönemsel Olarak Müzikal Kompozisyon ve Usûl Açısından Karşılaştırılarak İncelenmesi, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Tura, Yalçın. Türk Mûsikîsinin Mes’eleleri, İstanbul: Pan Yayınalrı, 1. Baskı, 1988.
• Uslu, Recep. “XV. Yüzyılda Yazılmış Türkçe Mûsikî Nazariyatı Eserleri”. Tarih dergisi Sayı:36/453-466, 2000.
• Uzun, Mustafa İzzet. “İlâhi”. TDV İslam Ansiklopedisi. 16 Mayıs 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/ilahi.
• Yahya Kaçar, Gülçin. “Hatip Zâkirî Hasan Efendi’nin Nühüft Makamındaki İmam Hüseyin Mersiyesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli araştırma Dergisi Sayı: 66/239-254, 2013.
• Yıldırım, Dursun. “Türkler Coğrafya ve Anayurtlar”. Turkish Studies International Academic Journals Cilt: 8 Sayı: 4/13-22, 2009.