THE CODE CULTURES IN TURKISH IDIOMS

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 1, 1 - 17, 27.06.2023

Hanife Yaman

Öz

The interaction of language and cultural elements has been studied by various disciplines. The field of cultural linguistics examines the linguistic signs that emerge with this interaction, by revealing the cultural phenomena and their meanings. Thus, a society's world of thought, philosophy of life, history and culture can be recognized more clearly. Various cultural phenomena, including the values, thoughts, beliefs, customs, and traditions of the society, are reflected in stereotypical language units. V. N. Teliya defines code cultures as “All words and phrases that contain various cultural phenomena in addition to their own meaning (1996, s. 216)”. Code cultures, which convey the language worldview of the society, manifest themselves in idioms, which are important units of language. Based on Teliya's definition of code culture, the code cultures in Turkish idioms are listed under the following headings, together with examples: human code cultures (ana kuzusu, iç güveysinden hallice), animal culture codes (bit yeniği, devlet kuşu), plant culture codes (dut yemiş bülbüle dönmek), code cultures of nature (şimşekleri üstüne çekmek, yıldızı parlamak), code cultures of household-goods (ocağını söndürmek, perde arkası), code cultures of clothing-goods (ateşten gömlek, bulunmaz Hint kumaşı), food (food / drink) code cultures (ayranı kabarmak, ipe un sermek), building (architecture) code cultures (kirişi kırmak), spiritual code cultures (imana gelmek, nazar değmek), religious code cultures (bayram etmek), time code cultures (gece gündüz (dememek), space code cultures (altından Çapanoğlu çıkmak, yokuş aşağı), color code cultures (alı al, moru mor olmak, gözü kara), body code cultures (Arap saçı gibi olmak, sineye çekmek), number code cultures (beş para etmez, kırkı çıkmak).
In this study, it is aimed to determine the code cultures in Turkish idioms and to classify the idioms in terms of cultural linguistics. This classification, which will be made according to code cultures, is a trial. Ten idioms from each code culture will be sampled in the classification. The idioms to be examined in the study were selected from the resources named Ömer Asım Aksoy's Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I-II and TDK’s Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü in the internet. It is aimed to obtain important information about the national values of the Turkish society and the world of thought and concept by extracting the cultural phenomena reflected in the idioms and their meanings.

Anahtar Kelimeler

code culture, idiom, cultural linguistics, Turkish

Türkçe Deyimlerde Kod Kültürleri

Öz

Dil ve kültür öğelerinin etkileşimi çeşitli disiplinler tarafından incelenmiştir. Kültür dilbilim alanı bu etkileşim ile ortaya çıkan dil göstergelerini, kültür olgularını ve bunların anlamlarını ortaya çıkararak incelemektedir. Böylece bir toplumun düşünce dünyası, hayat felsefesi, geçmişi ve kültürü daha net tanınabilmektedir. Toplumun değer yargılarını, düşüncelerini, inançlarını, gelenek ve göreneklerini içeren çeşitli kültürel olgular kalıplaşmış dil birimlerine yansımaktadır. V. N. Teliya, kod kültürlerini “Kendi öz anlamına ek olarak, bünyesinde çeşitli kültür olgularını bulunduran tüm söz ve söz grupları (1996: 216)” olarak tanımlamaktadır. Toplumun dil dünya görüşünü aktaran kod kültürleri dilin önemli birimlerinden olan deyimlerde kendini göstermektedir. Teliya’nın kod kültürü tanımından hareketle Türkçe deyimlerdeki kod kültürler örnekleriyle birlikte şu başlıklarda sıralanmıştır: insan kod kültürleri (ana kuzusu, iç güveysinden hallice), hayvan kültür kodları (bit yeniği, devlet kuşu), bitki kültür kodları (dut yemiş bülbüle dönmek), doğa kod kültürleri (şimşekleri üstüne çekmek, yıldızı parlamak), ev-eşya kod kültürleri (ocağını söndürmek, perde arkası), giyim-eşya kod kültürleri(ateşten gömlek, bulunmaz Hint kumaşı), gıda (yiyecek/içecek)kod kültürleri (ayranı kabarmak, ipe un sermek), yapı (mimari) kod kültürleri (kirişi kırmak), manevi kod kültürleri (imana gelmek, nazar değmek), dini kod kültürleri (bayram etmek), zaman kod kültürleri (gece gündüz (dememek), uzam kod kültürleri (altından Çapanoğlu çıkmak, yokuş aşağı), renk kod kültürleri (alı al, moru mor olmak, gözü kara), beden kod kültürleri (Arap saçı gibi olmak, sineye çekmek), rakam kod kültürleri (beş para etmez, kırkı çıkmak).
Bu çalışmada, Türkçe deyimlerde kod kültürlerinin belirlenmesi ve deyimlerin kültürdilbilimsel açıdan tasnifinin yapılması amaçlanmaktadır. Kod kültürlerine göre yapılacak olan bu tasnif, bir deneme niteliği taşımaktadır. Tasnifte her bir kod kültüründen on deyim örneklendirilecektir. Çalışmada incelenecek deyimler, Ömer Asım Aksoy’un Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I-II ile TDK’nin genel ağdaki Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü isimli kaynaklardan seçilmiştir. Deyimlere yansımış olan kültürel olgular ve bunların anlamlarının çıkartılmasıyla Türk toplumunun millî değerleri ile düşünce ve kavram dünyası hakkında önemli bilgilerin elde edilmesi hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

kod kültürü, deyim, kültürdilbilim, Türkçe

Kaynakça

• Aksoy, Ö. A. (1989). Deyimler ve Atasözleri Sözlüğü I, Atasözleri Sözlüğü. Ankara: İnkılap Yayınevi.
• Aksoy, Ö. A. (1989b). Deyimler ve Atasözleri Sözlüğü II, Deyimler Sözlüğü. Ankara: İnkılap Yayınevi.
• Alimjanova, G. M. (2016). Karşılaştırmalı Kültürdilbilim Dil-Kültür-İnsan. (Çev.: Seyhan Uçar ve Şekip Atay), Ed.: O. Kozan ve C. Paşalıoğlu, Ankara: Gazi Kitabevi Yay.
• Gudkov, D. B. (2004). “Yedinitsy Kodov Kul'turı: Problema Semiotiki”. Yazık, Soznaniye, Kommunikatsiya, 26: 39-50. https://tdk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 10.04.2023).
• Humboldt, W. von (1949): Über die Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaues und ihren Einfluβ auf die geistige Entwicklung des Menschengeschlechts, Claassen&Roether, Darmstadt.
• Hyatt, J. and Sımons, H. (1999). Cultural Codes – Who Holds the Key? The Concept and Conduct of Evaluation in Central and Eastern Europe. SAGE Publications. Vol 5(1): 23–41.
• Krasnıh, V. V. (2002). Etnopsikholingvistika i Lingvokul'turologiya. Moskva: Gnozis.
• Maslova, V. A. (2004), Kognitivnaya Lingvistika. Minsk: Tetrasistems.
• Paşalıoğlu, C. (2016). Rusça ve Türkçe Deyimlerde “Baş” ve “Göz” Kavramları (Kültürdilbilimsel Çözümleme). 3rd International Congress on Social Sciences, China to Adriatic. 23-30 Ekim, Antalya.
• Renchin, B. (2020). Codes Of Culture in English, Russian And Mongolian Languages (On The Material Of Idioms With The “Fire”-Component). Yazyk nauki i professional'naya kommunikatsiya. 2 (3), 38-48.
• Saraç, H. (2019). Bir milletin kültürel belleğinin şifreleri: Kod kültürleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (Ö6), 157-169.
• Teliya, V. N. (1996). Russkaya Frazeologiya: Semantiçeskiy, Pragmatiçeskiy i Lingvokul’turologiçeskiy Aspektı. Moskva: Yazıki Russkoy Kul’turı.
• Teliya, V. N. (2006). “Predislovıye”. Bol’shoy Frazeologiçeskiy Slovar’ Russkogo Yazıka. Znaçenıye. Upotrebleniye. Kul’turologiçeskiy Kommentarı / V.N. Teliya (ed.). A.P. KNİGA, 6-14.