Medical Book of the 19th Century: Hüccetü'l-Etibbâ and its Language Features

Year 2025, Volume: 5 Issue: 1, 94 - 126, 30.06.2025

Saddam Bzour

https://doi.org/10.59902/yazit.1684387

Abstract

This study is a review of the medical and pharmacy book titled “Hüccetü’l-Etibbâ” translated from French to Ottoman Turkish by es-Seyyid Hâfız Mehmed in the 19th century. Two manuscript copies of the work have been identified to date. One is housed in the National Library, while the other, more complete and older, serves as the primary source for this study and is located in the Manuscripts Section of the Malik Saud Library. The significance of the work lies in its inclusion of medical terminology, particularly disease names, as well as terms related to botany, pharmacology, and human physiology. Its lexical content is especially valuable due to its reflection on the medical terminology of the period and its inclusion of various mixtures and pastes used in treating illnesses. This study aims to reveal the linguistic features and vocabulary of the text. Orthographic, phonological, and morphological characteristics are examined, and attention is given to notable lexical and structural variations, which are supported by examples to illustrate linguistic diversity in detail.

Keywords

Medicine , pharmacy , diseases , herb , treatment

Ethical Statement

Ethics committee approval is not required for this study.

Supporting Institution

No support was received from any institution or organization for this study.

Thanks

The author would like to thank his thesis supervisor Prof. Dr. Bilgehan Atsız Gökdağ.

19. Yüzyıla Ait Bir Tıp Kitabı: Hüccetü'l-Etibbâ ve Dil Özellikleri

Abstract

Bu çalışma, 19. yüzyılda es-Seyyid Hâfız Mehmed Efendi tarafından Fransızcadan Osmanlı Türkçesine çevrilen “Hüccetü’l-Etibbâ” adlı tıp ve eczacılık kitabının incelemesinden ibarettir. Eserin günümüze ulaşan, tespit edilebilmiş iki yazma nüshası bulunmaktadır. Nüshaların biri Milli Kütüphane’de, diğeri ise eksiksiz ve daha eski olması nedeniyle çalışmada esas alınan Melik Suud Kütüphanesi Elyazmaları bölümünde yer almaktadır. Eser, tıp terimleri arasında yer alan hastalık adları, botanik, eczacılık ve insan fizyolojisi ile ilgili terimleri içerdiği için önem taşımaktadır. Dönemin tıp terminolojisini verecek olması ve buna ek olarak hastalıkların tedavisinde kullanılan çeşitli karışımlar ve macun adlarının mevcut olması bakımından eserin kelime kadrosu da değerli bir hâl almaktadır. Çalışmada metnin dil özellikleri ve söz varlığının ortaya konulması amaçlanmıştır. Yazım, ses bilgisi ve biçim (yapı) bilgisi özellikleri ele alınmıştır. Yazım özellikleri ve söz varlığı elden geldiğince ortaya konulmaya çalışılmış ayrıca farklılık gösteren yapılar ve sözcüklere de değinilmiştir. Ayrıca, dikkat çeken sözcük ve yapılar örneklerle desteklenmiş, dilsel çeşitlilik ayrıntılı şekilde ele alınmıştır.

Keywords

Tıp , eczacılık , hastalıklar , bitki , tedavi , ilaç

Ethical Statement

Bu çalışma için etik kurul belgesi gerekmemektedir.

Supporting Institution

Bu çalışma için herhangi bir kurum ve kuruluştan destek alınmamıştır.

Thanks

Yazar tarafından tez danışmanı Prof. Dr. Bilgehan Atsız Gökdağ’a teşekkür edilmektedir.

References

• Arslan, Meryem (2014). Kitâb-i Tercüme-i Tezkire-i Dâvûd Fî ‘İlmi’t-Tıbb (Metin-Dizinler-Sözlük). Doktora Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Arslan, Meryem (2019). “Vatikan Kütüphanesinde Türkçe Bir Tıp Metni: Ecza-yı Lokman Hekim”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, 67: 153-184.
• Özaydın, Zuhal (2012). Türk Tıp Tarihi Bibliyografyası (Tıp, Eczacılık, Diş Hekimliği, Veteriner Hekimliği, Hemşirelik, Ebelik) (19-21. yy.): Cumhuriyetin 90. Yıl Anısına. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi.
• Banguoğlu, Tahsin (2007). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çakmak, Biray (2023). "Mekatib-i Tıbbiye-i Şahane Anatomi (İlm-i Teşrih) Muallimi Ferik Hasan Mazhar Paşa" Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi. XIX/39: 1520-1521.
• Çetin, Engin (2012). Altun Yaruk Yedinci Kitap (Berlin Bilimler Akademisi Metin Parçaları Karşılaştırmalı Metin-Çeviri-Açıklamalar-Dizin). Adana: Karahan Kitabevi.
• Doğan, Şaban (2010). “XVI. ve XVII. Yüzyıl Başlıca Türkçe Tıp Yazmaları ve Bulundukları Kütüphaneler”. Turkiye Klinikleri Med Ethics, 18(3): 162-77.
• Erenoğlu, Neşe (2012). “Hüccetü’l Etibba Adlı Tıp Eseri Üzerine”. 2. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi. (10-13 Aralık 2012). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 275
• Hafız, Mehmed (H. 1277). Hüccetü’l-Etibbâ. Melik Suud Üniversitesi Kütüphanesi El Yazmaları Bölümü. 7596 F. 1576/1.
• Hafız, Mehmed (H. 1287). Hüccetü’l-Etibbâ. Milli Kütüphane. A 7260. İhsanoğlu, Ekmeleddin vd. (2008). Osmanlı Tıbbi Bilimler Literatürü Tarihi. C. 1., İstanbul: IRCİCA Yayınları.
• Kahya, Esin (1989). “Şanizâde Mehmet Ataullah Efendi”. Erdem, 5(15): 847-862.
• Kaya, Elif (2016). Terceme-i Kitâb-ı Ebubekir Râzî: İnceleme-Metin-Dizin. Doktora Tezi. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Önler, Zafer (1981). Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntahab-ı Şifâ (İnceleme-Metin-Dizinler). Doktora Tezi. Elâzığ: Fırat Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi.
• Önler, Zafer (1990). “XIV ve XV. Yüzyıl Anadolu Türkçesi Botanik Terimleri”. Journal of Turkish Studies, 14: 357-392.
• Önler, Zafer (2012). “Türkiye Türkçesinde Ünlü Uzunluklarının İzleri” VII. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, 24-28 Eylül 2012, Ankara: TDK, 3.
• Özaltay, Bülent ve Kara Alper Tunga (1999) “19. Yüzyılda Tıp Eğitiminin Türkçeleştirilmesi ve Lugât-ı Tıbbîye”, Arslan Terzioğlu'na Armağan (Festschrift für Arslan Terzioğlu). Ed. Erwin Lucius vd. İstanbul: İsis Yayınları, 387-407.
• Özdinç, Ahmet (2019). “Türkiye’de Basılan İlk Tıp Tarihi Kitabı: Tarih-i Tıbb ve Mukaddimesi”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 16: 530-544.
• Şimşek, Yaşar (2017). Eski Anadolu Türkçesi Satırarası Kur’ân Tercümesi (Topkapı Nüshası, Giriş – Metin – Notlar – Dizin). Doktora Tezi. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul. Bab-ı Ali Evrak Odası (Arşivi) Belgeleri (BEO). BOA, ŞD. 2466/9, 19 Muharrem 1301 (20 Kasım 1883), lef 18).
• Timurtaş, Faruk Kadri (2010). “Küçük Eski Anadolu Türkçesi Grameri”. Journal of Turkology, 18: 331-368. URL-1: “Tababette Gelenekten Kopuş ve Sanizade Ataullah”. https://sdplatform.com/tababette-gelenekten-kopus-ve-sanizade-ataullah/ (Erişim: 23.02.2025).
• Uzel, İlter (1999). “Osmanlı-Türk Tıbbı”. Osmanlı Ansiklopedisi. C.8. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 485-489. Ünver, Ahmet Süheyl (1940). Osmanlı Tababeti ve Tanzimat Hakkında Yeni Notlar. İstanbul: Maarif Matbaası.
• Üşenmez, Emek (2008). “Terimsel Açıdan Divanu Lugati’t-Türk”. Akademik Araştırmalar Dergisi 2008 Kaşgarlı Mahmud Özel Sayısı, 166-181.