Büyük Selçuklu Döneminde Tezhip Sanatının Statüsü ve Genel Özellikleri

Year 2021, , 119 - 158, 22.06.2021

Parisa Sahafıasl

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2021.7.1.04

Abstract

Çeşitli dönemlerde İslam toplumlarında başta tezhip olmak üzere süsleme sanatlarının zenginleşmesinin en önemli nedeni İslam dinindeki tasvir yasağıdır. Büyük Selçuklu dönemi dâhil olmak üzere İran'ın farklı tarihi dönemlerinde daha çok Kuran-ı Kerim'in süslenmesi için kullanılmış olan tezhip sanatı, daha önceki dönemlere ait sanatlardan etkilenip, diğer ülkelerdeki Müslüman ve bazen gayrimüslim sanatçılar için bir yaratıcılık ve ilham kaynağı haline gelmiştir. Bu araştırma, Büyük Selçuklu döneminde tezhip sanatının statüsü ve genel özelliklerini incelemek amacıyla yapılmıştır. Araştırmada betimsel analitik yöntemi kullanılmıştır. Büyük Selçuklu dönemi tezhipleri, deri yerine kâğıt üzerine yapılmıştır. Bu dönemin tezhiplerinde motif, desen ve renk zenginliği, çeşitli renk kullanışı ve geometrik düzenlemeler dikkat çekmektedir. Bu çalışmanın sonuçlarına göre Büyük Selçuklu döneminin en önemli tezhip örnekleri, Kur'an nüshalarında kullanılmıştır. Bu nüshalarda serlevha, mushaf gülleri, sûre başı, satır arası ve zahriye kısımlarını süslemek için, şemse, taç, altı ve sekiz köşeli yıldızlar ve altın çemberler gibi motiflerin kullanıldığı görülmektedir. Ayrıca Büyük Selçuklu döneminin tezhip örnekleri, tüm diğer sanatları olduğu gibi başta Moğol ve Memlükler dönemi olmak üzere daha sonraki dönemleri de olumlu yönde etkilemiştir. Büyük Selçuklu zarif tezhip örnekleri, gerek desenlerinin güzelliği, motiflerinin düzeni ve inceliği, gerekse renk kullanışıyla İslam sanatının en önemli örnekleri arasında sayılmaktadırlar.

Keywords

Tezhip, Büyük Selçuklu, Süsleme, Sanat, İran

The General Features and Status of the Illumination Art in the Great Seljuk Period

Abstract

The most important reason for the enrichment of decorative arts (especially illumination art) in Islamic societies in various periods is the prohibition of depiction in Islam. The art of illumination, which was mostly used to decorate the Qur'an in different historical periods of Iran, including the Great Seljuk period, was influenced by the arts of previous periods and became a source of creativity and inspiration for Muslims and sometimes non-Muslim artists in other countries. This research was carried out in order to examine the status and general characteristics of illumination art during the Great Seljuk period. The descriptive-analytical method was used in the research. As a result, during the Great Seljuk period, the Qur'an manuscripts were made of paper instead of leather. The richness of motifs, patterns and colours, the use of various colours and geometric arrangements draw attention to the illuminations of this period. According to the results of this study, the most important illumination examples of the Great Seljuk period were used in the Quran manuscripts. In these manuscripts, it is seen that motifs such as schemes, six and eight-pointed stars and golden circles are used to decorate the headlines (serlevha pages), the heads of the sura, the interlines and zahriye parts. In addition, the illumination samples of the Great Seljuk period positively affected the later periods, especially the Ilkhanid and Memlukid periods, as well as all other arts. Great Seljuk elegant illumination samples with the beauty of their patterns, the order and delicacy of the motifs and the use of colours are masterpieces of Islamic art.

Keywords

Illumination, Great Seljuk, Ornament, Art, Iran

جایگاه و ویژگی های کلّی هنر تذهیب در دوره سلجوقیان

Abstract

ممنوعیت تصویرسازی در دین اسلام مهمترین علت رونق هنرهای تزیینی از جمله تذهیب در جوامع مسلمان در ادوار مختلف به شمار می آید. در این میان هنر تذهیب در دوره سلجوقی که در قلمرو فرهنگی سرزمین ایران بیش از همه در خدمت آراستن متن قرآن کریم بوده است با تاثیرپذیری آشکار از هنرهای رایج در دوره های پیشین، به بستری برای الهام هنرمندان مسلمان و گاه غیر مسلمان در دیگر سرزمین های اسلامی بدل شد. در این پژهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به بررسی جایگاه و ویژگی های کلّی هنر تذهیب در دوره سلجوقیان پرداخته شده است. بر اساس نتایج این پژوهش، هنر تذهیب به عنوان یکی از مهمترین هنرهای دوره سلجوقیان، زمینه ساز تحولات و تاثیرگذاری هایی عمده در این هنر شد که در ذیل مواردی همچون بکار بردن کاغذ به جای پوست، رواج رویکردهای نوین به مساله هندسه و غنای بیش از پیش رنگ و طرح خلاصه می شود. بر اساس نتایج این پژوهش مهمترین نسخه های مذهَّب دوره سلجوقی، نسخه های قرآنی است که در آنها با استفاه از طرح هایی همچون ترنج، تاج، ستاره های شش و هشت پر، دوایر زرین و جدول کشی ‌های زرین و لاجوردی به تزیین سرلوح ها، حاشیه ها، سرسوره ها و فواصل آیات پرداخته شده است. همچنین ابداعات و الگوهای بکار رفته در تذهیب های این دوره همچون دیگر هنرهای این عصر به صورتی چشمگیر در ادوار بعدی بویژه دوره مغول و دوره مملوکی مورد استقبال قرار گرفته است.

Keywords

تذهیب, دوره سلجوقیان, تزیینات, هنر, ایران

References

• Behrami, Mehdi, Beyani, Mehdi. Rahnemay-e Gencine-i Koran Der Muze-i İran-i Bastan. Tahran: Bina, 1328.
• Behiştinejad, Mehdi ve Digeran, “Nakş-i Resale-i Hindisi-i Buzcani Der Şekl-giri-i Tezyinat-i Hendisi Asar-i Devre-i Seljuki”, Tarih-i İlim Dergisi 15, sy. 2 (1396): 131-148.
• Beyani, Mehdi. Kitabşinasi-i Kitabhay-i Hatti. Be Kuşiş-i Hüseyin Mehbubi Erdekani, Tahran: Encümen-i Asar-i Milli, 1353.
• Cerfakani, Ebû Eş-şeref Nâsıh B. Zafer. Tercüme-i Tarih-i Yemînî. Tahran: Şirket-i İntişarat-i İlmi ve Ferhengi, 1995.
• Dehhuda, Ali Akbar. Lugatname. Cilt-i Pencum, Çap-i Dovvom, Tahran: Müessese-i İntişarat ve Çap-ı Danişgah-i Tahran, 1377.
• Ettinghausen, Richard. Hüner Der Cihan-i İslam. Tahran: Tercüme-i Mehrdad Vehdeti, Çap-i Evvel, Neşr-i Basiret, 1390.
• Gaffarpuri, Süreyya. “Berresi Seyr-i Tehevvul-i Talakâri Koran-hay-i Muze-i Âstan-i Kods-i Rezevi Ez İbtida Ta Devre-i Kaçar”. Feslname-i İlmi Pejuheşi Negere Dergisi 42 (1396): 4-19.
• Golçin Maani, Ahmed. “Şâhkârhay-i Hüneri-i Şegiftengiz Ez Karn-i Penjom-i Hicri ve Sergozeşt-i Hayretaver-i Ân”. Hüner ve Merdom Dergisi 157 (1345): 45-65.
• Horramşahi, Bahauddin. Seyr-i Tezhib Der İran. Payan Name-i Karşinasi Erşed-i Riştey-i Ketabdari, Be Rahnomay-i İraj Afşar, Tahran: Danişkede-i Olum-i Terbiyeti, 1353.
• İkbal, Muhammed. "Tetebbüi Der Rahet'ul Sudur-i Râvendî". Tercüme-i Muhsin Muhammedi Fişareki, Tarih-i İslam Dergisi 11 (1381): 173-204.
• Muhammedzadeh Mokaddem, Sümeyye. "Berresi Nukuş ve Tezyinat-i Kotob Mussever-i Devre-i Seljuki". Şebak Dergisi 5, sy. 40 (1398): 27-36.
• Motakedi, Kianuş. “Asr-i Talay-i Hüner-i Ketab-Aray-i İran; Teemüli Ber Tezhip-i Mushaf Der Hanedan-i Verrak-i Gaznevi (Kurun-i Çaharom ve Pencom-i Hicri)”. Astan-i Hüner Dergisi 1 (1391): 20-29.
• Münşi Kumi, Gazi Ahmet. Gülistan-i Hüner. tah. Ahmed Süheyli Hânsari. Tahran: Neşr-i Menuçihri, 1383.
• Paksirişt, Morteza. Höşnivisi Der Hizmet-i Kitabet-i Koran. Tahran: Neşr-i Kedyani, Çap-i Evvel, 1379.
• Pope, Arthur Upham. Seyr ve Suver-i Nakkaşi-i İran. Tahran: Tercüme-i Yakub Ajend, Neşr-i Mevla, 1389.
• Râvendî, Muhammed b. Ali. Rahat es-Sudûr ve Âyet es-Surûr Der Târîh-i Âl-i Selcûk. Tahran: Be Kuşiş-i Muhammed İkbal Lahorî, Neşr-i Emir Kebir, 1364.
• Saqi, Abolghasem ve Digaran. “Tecelli-ye Vizhegihay-i Koran-hay-i Devre-i Selcuki Der Koran-i Şomare-i 58 Muze-i Astan-i Kods-i Rezevi”. Feslname-i İlmi Pejuheşi Fıkıh ve Tarih-i Temeddon, Sal-e 4, Şomare-i 56, 1397, 9-33.
• Seferi Akkale, Ali. Nüsha-Şinaht. Tahran: Merkez-i Pejugişi Miras-i Mektub, 1390.
• Simsâr, Muhammed Hasan. Dâiretü'l-Maârif-i Büzürg-i İslâmî. Tahran: Cilt-i Çahardehom, Merkez-i Dâiretü'l-Maârif-i Büzürg-i İslâmî, 1386.
• Şerifzadeh, Seyid Abdulmacid. “Hüner-i Seljuki ve Kama”. Feslname-i Hüner, İlim ve Ferheng, Şomare-i 1, 1392, 9-20.
• The University of Pennsylvania. https://openn.library.upenn.edu adresinden 08.11.2020 tarihinde erişildi.
• Vasco Art Studio. http://vascoartstudio.co.uk/phone/islamic-gallery133.html adresinden 09.11.2020 tarihinde erişildi.
• The British Library. http://access.bl.uk adresinden 08.11.2020 tarihinde erişildi.
• Zekî, Muhammed Hasan. Hüner-i İran Der Rüzgâr-i İslami. Tahran: Tercüme-i Muhammed İbrahim İklidi, Seday-i Muasir, 1388.