Theory of Haram Property in Islamic Law And Approaches to Its Practical Framework

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 98 - 121, 30.06.2025

Abdulbaki Deniz

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2025.11.1.05

Abstract

It is possible to say that the natural desires of man, who was created as a social being, to collect and accumulate goods evolved with the concern of economic independence. Throughout history, the commodity most needed by humankind striving for a healthy life is also one of humanity's greatest tests. Goods, by their nature, have the potential to be instruments of both good and evil. Taking this fact into account, Islamic law has determined the principles of acquiring goods and wealth and the principles of saving and spending on goods. In this regard, goods have been evaluated in two basic categories: haram and halal. In Islamic law, the non-recognition of ownership of property obtained through unlawful means also restricts the right to dispose of the property in question. Islamic law, which considers the acquisition of property and the protection of property within the scope of five essential purposes, aims to create an exemplary society consisting of honest individuals by subjecting the savings and expenditure on property to certain principles. It can be said that the fact that particular studies carried out with the logic of fatwa on this issue are far from meeting academic and universal needs has led us to bring this issue to the agenda in an academic manner. In our study, the nature and ownership of the goods, the concept of halal and haram goods and the attitude of the taxpayer who owns the haram property were investigated and the ways to get rid of the goods in question were emphasized. In this context, Islamic law, which clearly encourages the acquisition of only halal goods, prohibits any disposition of haram goods. Therefore, it is not permissible to pay zakat on haram wealth, nor is it permissible for haram wealth to be the subject of inheritance or for any charity to be established with haram wealth. Undoubtedly, just as the working, trade, shopping and economic sensitivities of each period are different from each other, the value perceptions of goods and wealth are also different. Today's coin and paper fiat money systems, which were not known in the periods when human history was compiled, can be subject to haram and halal with different forms of use today. Likewise, some professions that existed in the past have been forgotten today, and many professions that are common today were unimaginable in the past. In this respect, it can be said that the phenomena related to concepts such as haram and halal are variable. Despite these facts, it is an undeniable fact that even if time and conditions change, human weaknesses such as the general characteristic structure of human beings, the effort for financial independence, egocentric tendencies and the desire to acquire wealth in a short time continue. In the light of these facts, Islamic law has developed a universal theory of haram that appeals to all times and places and created its practical framework. Principles such as evaluating goods, which are considered an integral part of life, as a tool serving lofty values rather than an end, being procured through halal and permissible means, such as trade based on mutual consent, and not being used as a means of injustice and cruelty, constitute the basis of the framework in question. In this context, it is important that those who occupy any position, whether through election or appointment, do not stray away from ethical principles such as trust and competence, sincerity and honesty, which are important in Islamic law, and act with the awareness that any actions that abuse the positions in question are haram. In addition, turning the deviations that come with sexual tendencies into a profession and using them as a source of economic gain can also be evaluated in this context.

Keywords

İslamıc Law, Property, Haram, Halal, Savings

İslam Hukukunda Haram Mal Teorisi ve Pratik Çerçevesine Dair Yaklaşımlar

Abstract

Sosyal bir varlık olarak yaratılan insanın mal toplama ve biriktirmeye yönelik tezahür eden tabiî arzularının iktisadî bağımsızlık kaygısıyla tekâmül ettiğini söylemek mümkündür. Tarih boyunca sağlıklı bir yaşam sürmeye çalışan insanoğlunun en çok ihtiyaç duyduğu mal aynı zamanda insanın en büyük imtihan araçlarından biridir. Mal, mahiyeti gereği iyiliğe de kötülüğe de araç olma potansiyeline sahiptir. Bu gerçeği dikkate alan İslam hukuku mal ve servet edinmenin ilkeleri ile mal üzerinde tasarruf ve harcamanın esaslarını belirlemiştir. Bu açıdan mallar haram ve helal olmak üzere temel iki kategoride değerlendirilmiştir. İslam hukukunda haram yollardan elde edilen malın mülkiyetinin tanınmaması söz konusu mal üzerindeki tasarruf hakkını da kısıtlamıştır. Malın temini ve korunmasını beş zarurî maksat kapsamında değerlendiren İslam hukuku mal üzerindeki tasarruf ve harcamayı da belli ilkelere tabi tutarak temiz ve dürüst bireylerden oluşan örnek bir toplum tesisini hedeflemiştir. Bu hususta fetva mantığıyla yapılan tikel çalışmaların akademik ve tümel ihtiyaçları karşılamaktan uzak olması bizleri bu konuyu akademik bir üslupla gündeme taşımaya sevk ettiği söylenebilir. Çalışmamızda malın mahiyeti ve mülkiyeti, helâl ve haram mal mefhumu ve haram mala sahip olan mükellefin takınması gereken tutum araştırılmış ve söz konusu maldan kurtulma yolları üzerinde durulmuştur. Bu bağlamda sadece helal mal edinmeyi teşvik ettiği açık olan İslam hukuku, haram mal üzerinde her türlü tasarrufu yasaklamıştır. Dolayısıyla haram malın zekâtı verilemeyeceği gibi haram malın verasete konu olması yahut haram mal ile herhangi bir hayır kurumunun yapılması da caiz görülmemiştir. Şüphesiz her dönemin çalışma, ticaret, alış-veriş ve ekonomik hassasiyetleri birbirinden farklı olduğu gibi mal ve servetle ilgili değer algıları da farklıdır. İnsanlık tarihinin tedvin edildiği dönemlerde bilinmeyen günümüzdeki madeni ve kâğıt itibarî para sistemleri değişik kullanım biçimleriyle haram ve helâle de konu olabilmektedir. Aynı şekilde mazide var olan bazı meslekler günümüzde unutulduğu gibi bugün yaygın olan birçok meslek eskiden hayal bile edilemezdi. Bu bakımdan haram ve helal gibi kavramların ilgili olduğu olguların değişken olduğu söylenebilir. Bu gerçeklere rağmen zaman ve şartlar değişse bile insanoğlunun genel karakteristik yapısı, mali bağımsızlık çabası, egosantrik (benmerkezci) eğilimleri ve kısa zamanda servet edinme arzusu gibi beşerî zaafların devam ettiği inkâr edilemez bir gerçektir. Bu gerçekler ışığında İslam hukuku bütün zaman ve mekanlara hitap eden evrensel bir haram teorisi geliştirmiş ve pratik çerçevesini oluşturmuştur. Hayatın ayrılmaz bir parçası olarak değerlendirilen malın amaç değil ulvî değerlere hizmet eden bir araç olarak değerlendirilmesi, karşılıklı rızaya dayalı ticaret gibi helâl ve mübah yollardan temini, haksızlık ve zulüm vasıtası yapılmaması gibi ilkeler söz konusu çerçevenin esasını oluşturmaktadır. Bu bağlamda günümüzde seçim yahut atama yoluyla herhangi bir makamı işgal eden kimselerin İslam hukukunun önemsediği emanet ve ehliyet, samimiyet ve dürüstlük gibi etik ilkelerden uzaklaşmamaları ve söz konusu makamları istismar mahiyetindeki her türlü tasarrufun haram kapsamında olduğu bilinciyle hareket etmeleri önemlidir. Ayrıca cinsel eğilimlerin beraberinde getirdiği inhirafların meslek haline getirilmesi ve ekonomik bir kazanç kapısı olarak kullanılması da bu kapsamda değerlendirilebilir.

Keywords

İslam Hukuku, Mal, Haram, Helal, Tasarruf

References

• Apaydın, H. Yunus “Fesad”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/417-421. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Boran, Mustafa. Yiyecek ve İçeceklerimizde Helal Haram Ölçüleri; Hanefi Mezhebinde Yiyecek ve İçeceklerde Helallik ve Haramlık Ölçüleri. İstanbul: Ravza Yayınları, 2024.
• Bardakoğlu, Ali. “Butlân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/476-478. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’. et-Tehzîb fî fıkhı’ş-Şafiîî, thk. Adil Ahmed Abdulmevcud- Ali Muhammed Muavvad. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali ez-Zeyn eş-Şerif. et-Ta‘rifât. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1982.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmu’l-Kur’an, thk. Abdusselam Muhammed Ali Şahin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf b. Muhammed. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, Muhammed b. el-Hüseyin b. Muhammed b. Halef. el-ʿUdde fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Ahmed b. Ali b. Seyr el-Mübarekî. b.y.: y.y., 1410/1989.
• el-Bâz, Abbas Ahmed Muhammed. Ahkâmu’l-mâli’l-haram. Amman: Dârü’n-Nefâis,1418/1997.
• el-Halebî, Necâh. Fıkhu’l-İbadât ala’l-mezhebi’l-Hanefî. b.y.: y.y. 1431/2009.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed el- el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Muhammed b. Abdisselam Abdüşşâfî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1992.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. İḥyâü ulûmi’d-dîn. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1431/2009.
• Hallâf, Abdulvehhâb. İlmu usûli’l-fıkh. Kahire: Mektebetü’d-d’aveti’l-İslâmiyye, 2002.
• Herevî, Ebû ubeyd el-Kasım b. Selam. Ğarîbu’l-hadis, thk. Hüseyin Muhammed Muhammed Şeref. Kahire: el-Hey’etü’l-Amme, 1404/1983.
• İbn Abidin, Muhammed Emin. Reddü’l-muhtâr alâ’d-dürri’l-muhtar. Mısır: Matbaatü Bâbi’l-Halebî, 1376/1956.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî Bekir b. Eyyub. Zâdü’l-ma‘âd fî hedyi hayri’l-ibâd. thk. Muhammed Ecmel el-Islahî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1440/2018.
• İbn Kudame, Muvaffakuddin Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Makdisî. el-Muğnî. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî vd. Riyad: Dâru Alemi’l-Kütüb, 1417/1996.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukrim b. Ali Ebû’l-Fazl Cemaluddin el-Ensarî, Lisanü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993.
• İbn Nüceym, Zeyneddin b. İbrahim b. Muhammed el-Mısrî, el-Bahru’r-râik şerhu kenzi’d-dakâik. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-İslamî, 1431/2009.
• İbn Abdisselâm, Ebû Muhammed İzzüddîn Abdülazîz b. Ebi’l-Kāsım es-Sülemî ed-Dımaşkī. Ḳavâʿidü’l-aḥkâm fî meṣâliḥi’l-enâm (el-Ḳavâʿidü’l-kübrâ). Kahire: Mektebü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1414/1993.
• Karadavî, Yusuf. el-Helal ve’l-haram fî’l-İslam. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1380/1960.
• Karaman, Hayrettin. “Ayn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4./257-258. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Kâsânî, Alâuddin Ebû Bekir b. Mes‘ud b. Ahmed el- el-Hanefî. Bedâi‘u’s-sanâi‘ fî tertibi’ş-şerâi’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1985.
• Kefevî, Eyyub b. Musa el-Hüseynî Ebû’l-Bekâ. el-Külliyât. nşr. Adnân Dervîş – Muhammed el-Mısrî. Beyrut. Müessesetü’r-Risâle, 1401/1981.
• Keleş, Yunus. “Haram Karışık Mal ve Kazançla ilgili Meseleler”. İslam Ekonomisi ve Finansı Dergisi 6/2 (2020). 211-236. https://dergipark.org.tr/tr/pub/jief/issue/56465/740280
• Köse, Saffet. "Fıkhî Açıdan Helal Gıdanın Temel İlkeleri". Helal ve Etik Araştırmaları Dergisi. 2/1 (Haziran 2020), 1-18. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1201699
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir. el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân: Tefsiru’l- Kurtubî. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref. el-Mecmu‘ Şerhu’l-Mühezzeb. Kahire: İdaretü’t-Tibâ‘ati’l-Müniriyye, 1444/2022.
• Öğüt, Salim. “Sihâk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/169. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Özkan, Hilal. Hanefi Mezhebinde Helal Gıda Kriterleri. Çanakkale: Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011. https: //file:///C:/Users/pc/Downloads/298029.pdf
• Râfiî, Ebü’l-Kāsım Abdülkerîm b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Kazvînî. Fethu’l-‘aziz fî şerhi’l-Vecîz. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1431/2009.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin et-Taberistânî. Mefâtîhu’l-gayb-et-tefsîru’l-kebîr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420/1999.
• Serahsî, Ebû Bekir Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. Kitâbu’l-Mebsût. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, ts.
• Sungur, Mehmet Zihni - Yalnız, Özlem. “Transseksüalite: İlgili Kavramlar ve Cinsiyet Düzenleme Girişimleri”. Klinik Psikiyatri, 1 (Haziran 1999). 49-54. https://klinikpsikiyatri.org/tr/jvi.aspx?pdir=kpd&plng=tur&un=KPD-79353&look4=
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. el-Ümm. Beyrut: Dâru’l-Fikr. 1410/1989.
• Şatibî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-Muvâfakât. nşr. Abdullah Draz. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1425/2004.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. İrşâdu’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hakki min ilmi’l-usûl. thk. Mustafa Saîd el-Hin - Muhyiddin Dib Mestû. Dımaşk: Dârü’l-Kelimi’t-Tayyib, 1430/2008.
• Taberânî, Ebû’l-Kasım Süleyman b. Ahmed b. Eyyub b. Mutîr el-Lahmî eş-Şâmî. el-Mu‘cemu’l-avsat. thk. Ebû Muaz Tarık b. Avzillah b. Muhammed vd. Kahire: Dârü’l-Haremeyn, 1415/1994.
• Yaşaroğlu, Kâmil. “Livâta”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/198-200. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Zebîdî, Muhammed Murtaza el-Hüseynî. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Heyet. Küveyt: Vezâretü’l-Evkâf, 1422/2001.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-(ṭabaḳātü’l-)meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselam et-Tedmürî. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 1413/1992.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. el-Medhal ilâ nazariyeti’l-iltizami’l-âmme. Dimaşk: Dârü’l-Kalem. 2013.
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah b. Bahâdır. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. b.y.: Dâru’l-Kütübî, 1414/1993.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslamî ve edilletühü. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1433/2011.