The Evolution of Atheism in Postmodern Thought: From Grand Narratives to Pluralism

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 198 - 222, 30.06.2025

Hande Nur Bozbuğa

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2025.11.1.09

Abstract

This study theoretically analyses the transformation of atheist thought between the modern and postmodern periods. In the modern period, atheism firmly rejected the existence of God on the basis of rationality, science and positivism and justified this denial within the framework of ideologies claiming absolute truth. The 18th century French Encyclopedists and the 19th century positivist, materialist and evolutionist theories formed the intellectual infrastructure of modern atheist discourse. During this period, rationality was accepted as a superior method that objectified and transformed metaphysics. Modern atheism, which opposed the metaphysical explanations of the modern era, formed the basic framework of atheist thought with an understanding of atheism based on scientific and rational developments until the middle of the 20th century. However, this approach has been subject to criticism over time, and atheism has acquired a content that does not reject religious principles outright and cannot be limited by scientific and rational paradigms. This change in atheist arguments, along with the rise of postmodern thought in the 1960s, questioned modernity's claims of certainty based on concepts such as existence, essence, truth, and meaning as a centralized and metaphysical structure, giving atheist thought a new perspective. Jean-François Lyotard’s critique of grand narratives, Michel Foucault’s discourse theory, Jacques Derrida’s method of deconstruction and Gilles Deleuze’s concepts of the autonomy of difference have criticized the absolutism and centralism of the modern thought, promoting a pluralistic perspective in which meaning can vary depending on context. This new approach argues that knowledge and meaning cannot be reduced to a single truth, and that every thought must be considered within its specific historical and cultural context. In this context, this perspective has led to the emergence of new atheist discourses that focus on the social and cultural effects of religion rather than metaphysical debates such as the existence or non-existence of God. Thus, postmodern atheism has developed a more flexible, pluralistic, and critical stance against the universalist and absolute truth claims of modern atheism. This change has led to the emergence of different views on the functions of religion in society, rather than atheist discourse being a structure that only offers a refutation against theism. Thus, in the postmodern period, atheism has moved away from being a rigid rejection of the existence of God and has turned towards examining the individual, cultural and sociological aspects of religion. In this framework, the works of contemporary thinkers such as Richard Rorty, Alain de Botton, Slavoj Zizek and Richard Kearney have contributed to the consideration of atheism in a broader intellectual framework. These thinkers have evaluated atheism not only as the opposite of theism, but also in a broader framework that includes the ethical and practical aspects of secular societies. Thus, postmodern atheism has gained a structure that is detached from theological references, open to interaction with religious thought and avoids certainty. This study aims to analyze the theoretical transformation of atheism between the modern and postmodern periods and to reveal the main differences between these two paradigms. As a result, postmodern atheism has gained a more flexible, pluralistic and contextualized form compared to the modern period, and has revealed an intellectual ground that focuses on individual and social narratives instead of grand narratives.

Keywords

Philosophy of Religion, Atheism, Modernism, Postmodernism, Truth, Pluralism

Postmodern Düşüncede Ateizmin Evrimi: Büyük Anlatılardan Çoğulculuğa

Abstract

Bu çalışma ateist düşüncenin modern ve postmodern dönemler arasındaki dönüşümünü teorik açıdan incelemektedir. Modern dönemde ateizm rasyonalite, bilim ve pozitivizm gibi temellere dayanarak Tanrı’nın varlığını kesin bir biçimde reddetmiş ve bu inkârı mutlak hakikat iddiası taşıyan ideolojiler çerçevesinde temellendirmiştir. 18. yüzyılda Fransız Ansiklopedistler ve 19. yüzyılda pozitivist, materyalist ve evrimci teoriler modern ateist söylemin entelektüel altyapısını oluşturmuştur. Bu dönemde rasyonalite, metafiziği de nesneleştiren ve dönüştüren üstün bir yöntem olarak kabul edilmiştir. Modern dönemin metafizik açıklamalarına karşı modern ateizm, 20. yüzyılın ortalarına kadar bilimsel ve rasyonel gelişmelere dayalı bir tanrıtanımazlık anlayışıyla ateist düşüncenin temel çerçevesini oluşturmuştur. Ancak bu yaklaşım zaman içinde eleştirilere maruz kalmış ve ateizm, dini ilkeleri toptan olarak reddetmeyen, bilimsel ve akılcı paradigmalarla sınırlandırılamayan bir içerik elde etmiştir. Ateist argümanlardaki bu değişim, 1960’lardan itibaren postmodern düşüncenin yükselişi, modernitenin varlık, öz, hakikat ve anlam gibi kavramlara dayanan kesinlik iddialarını merkezci ve metafiziksel bir yapı olarak sorgulamış ve ateist düşünceye yeni bir perspektif kazandırmıştır. Postmodern düşünürlerden Jean-François Lyotard’ın büyük anlatılar eleştirisi, Michel Foucault’nun söylem teorisi, Jacques Derrida’nın dekonstrüksiyon yöntemi ve Gilles Deleuze’ün farklılığın özerkliği kavramı modern dönemin mutlaklık ve merkezcilik tutumlarını eleştirerek çoğulcu ve içeriğin bağlamına göre değişebildiği bir bakış açısını öne çıkarmıştır. Bu yeni yaklaşım biçimi, bilginin ve anlamın tek bir doğruya indirgenemeyeceğini, her düşüncenin belirli tarihsel ve kültürel bağlamlarda ele alınması gerektiğini savunmaktadır. Bu bağlamda söz konusu bakış açısı, Tanrı’nın varlığı ya da yokluğu gibi metafiziksel tartışmalardan çok, dinin toplumsal ve kültürel etkilerine odaklanan yeni ateist söylemlerin doğmasına yol açmıştır. Dolayısıyla postmodern ateizm, modern ateizmin evrenselci ve mutlak hakikat iddialarına karşı daha esnek, çoğulcu ve eleştirel bir tutum geliştirmiştir. Bu değişim ateist söylemin yalnızca teizme karşı bir reddiye sunan bir yapı olmaktan çıkıp dinin toplum içindeki işlevlerine yönelik farklı görüşlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Böylelikle postmodern dönemde ateizm, Tanrı’nın varlığına yönelik katı bir reddiye olmaktan uzaklaşarak dinin bireysel, kültürel ve sosyolojik yönlerini incelemeye yönelmiştir. Bu çerçevede Richard Rorty, Alain de Botton, Slavoj Zizek ve Richard Kearney gibi çağdaş düşünürlerin çalışmaları ateizmin daha geniş bir düşünsel çerçevede ele alınmasına katkı sağlamıştır. Bu düşünürler ateizmi yalnızca teizmin karşıtı olarak değil, seküler toplumların etik ve pratik yönlerini de kapsayan daha geniş bir çerçevede değerlendirmiştir. Böylelikle postmodern ateizm, teolojik referanslardan kopmuş, dinî düşünceyle etkileşime açık ve kesinlikten kaçınan bir yapı kazanmıştır. Bu çalışma, ateizmin modern ve postmodern dönemler arasındaki teorik dönüşümünü analiz ederek bu iki paradigmanın temel farklarını ortaya koymayı amaçlamıştır. Sonuç olarak postmodern ateizm, modern döneme kıyasla daha esnek, çoğulcu ve bağlamsal bir form kazanmış, büyük anlatılar yerine bireysel ve toplumsal anlatılara odaklanan bir düşünsel zemin ortaya çıkarmıştır.

Keywords

Din Felsefesi, Ateizm, Modernizm, Postmodernizm, Hakikat, Çoğulculuk

Thanks

Bu makaleyi okuyup değerli yorumlarıyla katkıda bulunan Dr. Bilal Bekalp'e teşekkür ederim.

References

• Aktay, Yasin. Postmodern Kavşakta Din ve Sivil Toplum. İstanbul: Tezkire Yayıncılık, 2015.
• Alpyağıl, Recep. Derrida’dan Caputo’ya Dekonstrüksiyon ve Din. İstanbul: İz Yayınları, 2. Basım, 2010.
• Anderson, Perry. Postmodernitenin Kökenleri. çev. Elçin Gen. İstanbul: İletişim Yayınları, 2002.
• Arslan, Ahmet. “Aydınlar, Entelektüeller ve Müminler”. Cogito 31 (2002), 201-214.
• Arslan, Ahmet. Bir Ömür Düşünmek: Nehir Söyleşi. ed. Devrim Özkan - Buğra Kalkan. Ankara: Eksi Kitaplar, 2016.
• Armstrong, Karen. Tanrı’nın Tarihi: İbrahim’den Günümüze 4000 Yıllık Tanrı Anlayışı. çev. Oktay Özel vd. Ankara: Ayraç Yayınları, 1998.
• Ayer, Alfred Jules. Dil, Doğruluk ve Mantık. çev. Vehbi Hacıkadiroğlu. İstanbul: Metis Yayınları, 1998.
• Baggini, Julian. Atheism: A Very Short Introduction. New York: Oxford University Press, 2003.
• Batak, Kemal. “Ateizm ve Türkiye”. Güncel Dinî Meseleler İstişare Toplantısı-IX: Güncel İnanç Problemleri (Deizm, Ateizm, Agnostisizm ve Nihilizm). 63-75. Ankara: D.İ.B. Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Bauman, Zygmunt. Liquid Modernity. Malden: Blackwell, 2006.
• Bauman, Zygmunt. Postmodernizm ve Hoşnutsuzlukları. çev. İsmail Türkmen. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, t.y.
• Bekalp, Bilal. “Caputo’s Postmodern Understanding of Religion”. Ilahiyat Studies 15/1 (2024), 149-180.
• Botton, Alain de. Ateistler için Din: Bir İnanmayanın Din Kullanma Kılavuzu. çev. Ayşe Ece. İstanbul: Sel Yayıncılık, 2011.
• Caputo, John D. “Atheism, A/theology, and the Postmodern Condition”. The Cambridge Companion to Atheism. ed. Michael Martin. 267-282. New York: Cambridge University Press, 2007.
• Caputo, John D. “The Return of Anti-Religion: From Radical Atheism to Radical Theology”. Journal of Cultural and Religious Theory 11/2 (2011), 32-125.
• Caputo, John D. The Weakness of God: A Theology of the Event. Bloomington: Indiana University Press, 2006.
• Comte, Auguste. Pozitivizmin İlmihali. çev. Peyami Erman. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1952.
• Cupitt, Don. Is Nothing Sacred: The Non-Realist Philosophy of Religion. New York: Fordham University Press, 2002.
• Darwin, Charles. Türlerin Kökeni. çev. Öner Ünalan. Ankara: Sol Yayınları, 1970.
• Deleuze, Gilles. Difference and Repitition. çev. Paul Patton. New York: Columbia University Press, 1968.
• Demir, Ömer. Bilim Felsefesi. Ankara: Vadi Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Derrida, Jacques. Of Grammatology. ed., çev. Gayatri Spivak. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1997.
• Derrida, Jacques. Yazı ve Fark. çev. P. Burcu Yalım. İstanbul: Metis Yayınları, 2016.
• Draper, Paul. “Atheism and Agnosticism”. The Standford Encyclopedia of Philosophy. ed. Edward N. Zalta. Erişim 10 Ocak 2025. https://plato.stanford.edu/entries/atheism-agnosticism/?ref=whcolony.com.
• Eagleton, Terry. Kuramdan Sonra. çev. Uygar Abacı. İstanbul: Literatür Yayınları, 2006.
• Feuerbach, Ludwig. Hıristiyanlığın Özü. çev. Devrim Bulut. Ankara: Öteki Yayınevi, 2004.
• Feyerabend, Paul. “Changing Patterns of Reconstruction”. The British Journal for the Philosophy of Science 28/4 (1977), 351-369.
• Foucault, Michel. Bilginin Arkeolojisi. çev. Veli Urhan. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 5. Basım, 2022.
• Freud, Sigmund. Uygarlık, Din ve Toplum. çev. Selçuk Budak. Ankara: Öteki Yayınevi, 1997.
• Harvey, David. Postmodernliğin Durumu. çev. Sungur Savran. İstanbul: Metis Yayınları, 1997.
• Hedberg, Trevor – Huzaverich, Jordan. “Appraising Objections to Practical Apatheism”. Philosophia 45/1 (2017), 257-276.
• Heidegger, Martin. Being and Time. çev. John Macquarrie – Edward Robinson. Oxford UK: Blackwell, 1962.
• Heidegger, Martin. Nietzsche’nin Tanrı Öldü Sözü. çev. Levent Özşar. Bursa: Asa Yayınevi, 2001.
• Hyman, Gavin. Ateizmin Kısa Tarihi. çev. Dilek Şendil. İstanbul: SİA Kitap, 2022.
• Hyman, Gavin. A Short History of Atheism. London: I. B. Tauris, 2010.
• Kearney, Richard. The God Who May Be: A Hermeneutics of Religion. USA: Indiana University Press, 2011.
• Lange, Friedrich A. Materyalizmin Tarihi ve Günümüzdeki Anlamının Eleştirisi: Başlangıçtan Kant’a Kadar. çev. Ahmet Arslan. Ankara: Gündoğan Yayınları, 2. Basım, 1990.
• Lyotard, Jean-François. Postmodern Durum. çev. İsmet Birkan. Ankara: BilgeSu Yayıncılık, 4. Basım, 2023.
• Mackie, John L. “Evil and Omnipotence”. Mind 64/254 (1955), 200-212.
• Marx, Karl - Engels, Friedrich. Din Üzerine. çev. Kaya Güvenç. Ankara: Sol Yayınları, 2008.
• Medyascope. “Tanrısız Din: Alain de Botton ile ‘Ateizm 2.0’ Üzerine Söyleşi”. Erişim 11 Kasım 2024. https://medyascope.tv/2018/02/27/tanrisiz-din-alain-de-botton-ile-ateizm-2-0-uzerine-soylesi/
• Monterreymixtape. “Richard Dawkins The Christian”. Youtube. Yayın Tarihi 2012. https://www.youtube.com/watch?v=MwoMcN-YyVM
• Nesin, Aziz. Yüz Liraya Bir Deli. İstanbul: Adam Yayınları, 1993.
• Nielsen, Kai. Naturalism and Religion. Amherst, NY: Prometheus Books, 2001.
• Nietzsche, Friedrich. Ecce Homo: Kişi Nasıl Kendisi Olur?. çev. Can Alkor. İstanbul: Say Yayınları, 1996.
• Nietzche, Friedrich. Şen Bilim. çev. Levent Özşar. Bursa: Asa Yayınları, 2003.
• Rorty, Richard. Contingency, Irony and Solidarity. USA: Cambridge University Press, 1995.
• Rorty, Richard. Essays on Heidegger and Others: Philosophical Papers 2. New York: Cambridge University Press, 10. Basım, 1999.
• Rosenau, Pauline Marie. Post-Modernizm ve Toplum Bilimleri. çev. Tuncay Birkan. Ankara: Ark Yayınları, 1998.
• Ruse, Michael. Science and Spirituality. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
• Sarıbay, Ali Yaşar. “Postmodernite ve Kültür Olarak İslâm”. I. İslam Düşüncesi Sempozyumu: Bildiriler-Tartışmalar. nşr. Mehmet Bekâroğlu. 93-106. İstanbul: Beyan Yayınları, 1995.
• Sartre, Jean-Paul. Varoluşçuluk. çev. Asım Bezirci. İstanbul: Say Yayınları, 1985.
• Taylor, Mark C. Erring: A Postmodern A/theology. Chicago: University of Chicago Press, 1984.
• Topaloğlu, Aydın. “Günümüzdeki Ateist ve Deist Düşüncenin Doğası ve Felsefi Kökenleri Üzerine”. Uluslararası 21. Yüzyılda Gençlik ve İnanç Eğilimleri 1. ed. Osman Aydınlı vd. 25-44. Ankara: İlâhiyât, 2022.
• Topaloğlu, Aydın. Teizm ve Ateizm: Tanrıtanımazlığın Felsefi Boyutları. İstanbul: İz Yayınları, 2024.
• Tüzer, Abdüllatif. “Postmodernizm ve Tanrı’nın Ölümü”. Milel ve Nihal 12/2 (2015), 73-124.
• Tyrala, Radoslaw. “Is Atheism a Religion? On Socio-Antropologic Cognitive Imperialism and Problems that Follow”. Przegląd Socjologii Jakościowej 12/1 (2017), 128-141.
• Volkan, Vamık. “The Narcissism of Minor Differences in the Psychological Gap Between Opposing Nations”. Psychoanalytic Inquiry 6 (1986), 175-191.
• West, David. Kıta Avrupası Felsefesine Giriş: Rousseau, Kant ve Hegel’den Foucault ve Derrida’ya. çev. Ahmet Cevizci. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 1998.
• Zizek, Slavoj. Hıristiyan Ateizm: Nasıl Gerçek Bir Materyalist Olunur?. çev. Akın Emre Pilgir. İzmir: Livera Yayınevi, 2024.
• Zizek, Slavoj. “Tolerance as an Ideological Category”. Critical Inquiry 34 (2008), 660-682.