İbn Kayyim el-Cevziyye’nin Reddettiği Tasavvufî Meseleler

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 253 - 284, 30.06.2025

Mustafa Salih Edis

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2025.11.1.11

Abstract

İbn Kayyim el-Cevziyye, İslâm düşüncesine çok yönlü katkılarda bulunmuş önemli bir alimdir. Kelam, fıkıh ve tasavvuf gibi alanlarda eserler veren İbn Kayyim, özellikle tasavvuf hakkındaki eleştirileriyle dikkat çekmiştir. Onun tasavvufa yaklaşımı, tasavvufu toptan reddetmekten ziyade, sahih kaynaklara dayalı Kur’ân ve Sünnet merkezli bir tasavvuf anlayışını savunmaya yöneliktir. Hocası İbn Teymiyye gibi tasavvufun bazı yönlerine sert eleştiriler getirmiş olsa da bu eleştiriler belirli sapmalar üzerine yoğunlaşmış ve tasavvufu İslâm’ın temel ilkeleriyle uyumlu bir şekilde ele almayı amaçlamıştır. İbn Kayyim’in tasavvufa yönelik eleştirileri, onun tevhid anlayışına verdiği önemle doğrudan ilişkilidir. Vahdet-i vücud doktrininin panteist yorumlamalardan dolayı reddeden İbn Kayyim, bu tür görüşlerin Hâlık ile mahlûk arasındaki ayrımı bulanıklaştırdığını ve tevhidi zedelediğini ileri sürmüştür. Benzer şekilde, fenâ (yok oluş), müşâhede (manevi tanıklık) ve şathiyeler (vecd hâlinde söylenen sözler) gibi kavramları, bireysel sorumluluğun alınmaması, iradenin sakıt olması, tevhidi zedeleyip, ibadetlere zarar verdiği gerekçeleriyle eleştirmiştir. Onun eleştirileri, tasavvufun özüne değil, İslâmî naslarla çeliştiğini düşündüğü uygulamalara yöneliktir. İbn Kayyim, tasavvufun yanlış yorumlanması ve suistimal edilmesi konusunda da uyarılarda bulunmuştur. Özellikle, mistik deneyimlere dayanarak ibadeti terk edenler ve manevi otoriteyi şahsi çıkarları için kullananlar onun eleştiri oklarının hedefi olmuştur. Ayrıca, Kur’an ve Sünnet’in açık anlamlarını çarpıtan bâtınî yorumlara karşı çıkmış, bu tür yorumların İslâm toplumunda fitne ve sapmalara yol açabileceğini savunmuştur. Buna rağmen, İbn Kayyim tasavvufun olumlu yönlerini de takdir etmiş; takva, zühd ve nefis tezkiyesi gibi kavramları İslâmî maneviyatı destekleyen unsurlar olarak değerlendirmiştir. Ona göre tasavvuf, Kur’an ve Sünnet’e bağlı kaldığı sürece, Allah’a yakınlaşmayı sağlayan önemli bir disiplindir. Diğer taraftan İbn Kayyim’in eleştirileri, yaşadığı tarihsel bağlamdan bağımsız düşünülemez. Moğol istilaları, Bâtınî akımların yükselişi ve çeşitli fırkaların ortaya çıkışı, onun İslâm’ın özünü koruma çabasını daha da pekiştirmiştir. Bid‘at kavramına büyük önem veren İbn Kayyim, her türlü dinî yeniliğin (bid‘at) İslâm’ın temel ilkelerini tehdit ettiğini düşünmüş ve tüm meselelere Kur’an ve Sünnet ekseninde yaklaşmayı savunmuştur. Hanbelî mezhebine mensup olan İbn Kayyim; Ahmed b. Hanbel, Abdullah el-Ensârî el-Haravî ve Abdülkadir Geylânî gibi isimlerden etkilenmiş aynı zamanda Kuşeyrî, Gazzâlî ve Şehâbeddin es-Sühreverdî gibi tasavvuf alimlerinin görüşleriyle de çalışmalarını zenginleştirmiştir. Onların bazı fikirlerini eleştirirken, İslamiyet’in maneviyat alanı olan tasavvufa yaptıkları katkılarını da kabul etmiştir. İbn Kayyim’in genel yaklaşımı, mistisizm ve rasyonalizm arasında bir denge kurmaya yöneliktir. Onun eleştirileri, tasavvufun genel anlamda reddedilmesi değil, belirli aşırılıklara ve İslâm’ın temel ilkeleriyle çelişen uygulamalara yöneliktir. Ona göre tasavvufun özü; Allah sevgisini beslemek, ibadette samimiyeti teşvik etmek ve ahlaki mükemmeliyete ulaşmaktır. Ancak bu, yalnızca Kur’an ve Sünnet’e uygun bir çerçevede gerçekleştiğinde mümkündür. İbn Kayyim, teorik olarak İslâm inancıyla uyumlu tasavvufi çerçeveleri kabul etmiş ancak pratikte inanç ve ibadeti zayıflatabileceğini düşündüğü sapmalara karşı mücadele etmiştir. Tasavvufta reddettiği unsurlardan hareketler genellemeci bir yaklaşımla tamamen reddettiği düşüncesi yaygınlaşan İbn Kayyim’in yaklaşımını ortaya koyan başta Medâricu’s-sâlikîn olmak üzere Ravzatu’l-muhibbîn ve nuzhetü’l-muştâkîn, Tarîku’l-hicreteyn ve bâbu’s-saʿâdeteyn, ʿUddetu’s-sâbirîn ve zahîretu’ş-şâkirîn gibi tasavvuf ve ahlaka dair eserleri bulunmaktadır. Çalışmada, İbn Kayyim’in tasavvufa yönelik eleştirilerini analiz ederek onun bu meseledeki tutumunu ve İslâm düşüncesindeki yerini tespit etmek amaçlanmıştır. İbn Kayyim’in reddettiği tasavvufî görüşleri deskriptif metotla ortaya konulmuştur. Ayrıca başta hocası İbn Teymiyye olmak üzere eserlerinde yer verdiği sûfîlerin görüşleriyle mukayese edilerek incelenmiştir. Bu konular arasında; kendini sufi addedenlerin tutumları, vahdet-i vücûd, zatta cem‘, fenâ, sekerât, şatahât, müşâhedenin sınırları, ibadetlerin sakıt olması, bâtınî düşünce ve semâ‘ gibi konular bulunmaktadır. Çalışma ayrıca İbn Kayyim’in reddettiği görüşlerini belirginleştirerek, onun kabul ettiği Kur’ân ve Sünnet kaynaklı tasavvuf anlayışını ortaya koymaktadır.

Keywords

Tasavvuf, İbn Kayyim el-Cevziyye, Reddiye, Vahdet-i vücûd, Şatahat, Fena

The Issues of Sufism Rejected by Ibn Qayyim al-Jawziyyah

Abstract

Ibn Qayyim al-Jawziyya was a distinguished scholar who made multifaceted contributions to Islamic thought. His works encompassed various disciplines, including theology, jurisprudence, and Sufism, with particular attention to his critiques of Sufism. His approach to Sufism was not one of outright rejection but rather an advocacy for an understanding rooted in authentic sources, centered on the Qur'an and Sunnah. Although his teacher, Ibn Taymiyyah, was known for his stringent criticisms of Sufism, Ibn Qayyim concentrated on specific deviations, aiming to reconcile Sufism with the fundamental principles of Islam. Ibn Qayyim’s critiques of Sufism were closely linked to his emphasis on the concept of Tawhid (the oneness of God). He rejected the pantheistic interpretations of the doctrine of wahdat al-wujud, arguing that such perspectives blurred the distinction between the Creator and the created, thereby undermining Tawhid. Similarly, he criticized concepts such as fana (annihilation), mushahada (spiritual witnessing), and shatahat (ecstatic utterances), particularly when they led to the negation of personal responsibility, a weakening of willpower, or a disregard for worship and monotheism. His critiques were thus directed not at Sufism as a whole but at practices he perceived to be in conflict with Islamic teachings. Ibn Qayyim also warned against the misinterpretation and misuse of Sufism. He specifically targeted individuals who abandoned obligatory acts of worship based on mystical experiences or those who exploited spiritual authority for personal gain. Additionally, he opposed esoteric interpretations that distorted the clear meanings of the Qur’an and Sunnah, arguing that such distortions could lead to discord and deviation within the Muslim community. Despite these criticisms, Ibn Qayyim acknowledged the positive aspects of Sufism, particularly elements such as taqwa (piety), zuhd (asceticism), and the purification of the soul, which he regarded as vital for Islamic spirituality. For him, Sufism was a valuable discipline as long as it remained faithful to the Qur'an and Sunnah. Furthermore, Ibn Qayyim’s critiques cannot be separated from the historical context in which he lived. The Mongol invasions, the rise of Batini movements, and the proliferation of various sects reinforced his determination to preserve the essence of Islamic belief and practice. Placing significant emphasis on the concept of bid‘ah (innovation), he viewed any religious novelty as a potential threat to the foundational tenets of Islam. His methodological approach prioritized referring all matters to the Qur'an and Sunnah, rejecting any practice or belief lacking explicit scriptural support. As a scholar of the Hanbali school, Ibn Qayyim was influenced by figures such as Ahmad ibn Hanbal, Abdullah al-Ansari al-Harawi, and Abd al-Qadir al-Jilani. At the same time, his engagement with the works of Sufi scholars like al-Qushayri, al-Ghazali, and Shahab al-Din al-Suhrawardi enriched his perspective. While he critiqued certain aspects of their thought, he also recognized their contributions to Islamic spirituality. Ibn Qayyim’s approach sought to establish a balance between mysticism and rationalism. His critiques were not a wholesale rejection of Sufism but rather a targeted response to specific excesses and practices that he believed contradicted Islamic principles. In his view, the essence of Sufism lay in fostering love for God, sincerity in worship, and moral excellence—provided that these objectives were pursued within the framework of the Qur’an and Sunnah. While he accepted theoretical Sufi frameworks that aligned with Islamic teachings, he actively opposed deviations that could weaken faith and practice. Among his key works that reflect his stance on Sufism and ethics are Madarij al-Salikin, Rawdat al-Muhibbin wa Nuzhat al-Mushtaqin, Tariq al-Hijratayn wa Bab al-Sa‘adatayn, and Uddat al-Sabirin wa Dhakhirat al-Shakirin. These texts provide a comprehensive overview of his views on the principles and limitations of Sufism. In this study, Ibn Qayyim’s critiques of Sufism are analyzed to determine his stance and his position within Islamic thought. His objections to specific Sufi ideas are examined through a descriptive methodology, comparing his views with those of his teacher, Ibn Taymiyyah, and various Sufi scholars he addressed in his works. Topics covered include the behaviors of self-proclaimed Sufis, wahdat al-wujud, fana, sukr (intoxication), shatahat, the limits of spiritual witnessing, the abandonment of worship, esoteric thought, and sama‘ (spiritual audition). The study also highlights the views rejected by Ibn Qayyim and reveals the Sufism understanding he embraced, which is based on the Qur'an and the Sunnah.

Keywords

Sufism, Ibn Qayyim al-Jawziyya, Refutation, Wahdat al-Wujud, Shatahat, Fana

References

• Abdurrahman Câmî. Tefsîru Molla Câmî. thk. Davut Ağbal. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Afîfî, Ebu’l-Alâ. Fusûsu’l-Hikem Okumaları İçin Anahtar (et-Ta‘likât alâ fusûsi’l-hikem). İstanbul: İz Yayıncılık, 2000.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed. el-Müsned. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 8 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1416/1995.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb Arnavut - Âdil Mürşid vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetür’r-Risâle, 1421/2000.
• Ayiş, Mehmet Şirin. “Tasavvufa Yönelik Eleştiriler Bağlamında ‘Velâyet’ Kavramının Kaynaklarda Ele Alınışı”. Tasavvuf İlmi Ve Akademik Araştırma Dergisi 23/23 (Ocak 2021), 38-66.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil b. İbrahîm b. el-Muğîre. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Cemâ’atü mine’l-ulemâ. 9 Cilt. Mısır: Matbaatu’l-Kubrâ el-Emîriyye, 1311/1893.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Otto Yayınları, 2014.
• Demirdaş, Öncel. “Tasavvuf Tarihinde Halvet ve Halvetin Manevi Eğitimdeki Rolü”. EKEV Akademi Dergisi 53 (Güz 2012), 131-142.
• Deweese, Devin. “Hacegan’a Ait Kaynaldar ve Tasavvufun Eleştirisi: Hoca ’Ali ’Azizan Ramiteni’nin Menâkıb’ında Cemaatsel Benzersizlik İddiasi”. Doğuştan Günümüze Tasavvufa Dair Tartışmalar. ed. Frederick De Jong - Bernd Radtke. haz. Salih Çift. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Dâvûd b. Cârûd et-Tayâlisî. Müsned Ebî Dâvûd et-Tayâlisî. thk. Muhammed b. Abdulmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Mısır: Dâru’l-Hicr, 1419/1998.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş‘as el-Ezdî es-Sicistânî. Sünen-i Ebî Dâvud. thk. Şuayb Arnavut - Muhammed Kamil Karabelli. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Risâleti’l-’İlmiyye, 1430/2009.
• Ebû Zeyd, Bekir b. Abdullah. İbn Kayyim el-Cevziyye hayâtuhû âsâruhû ve mevâridühû. Riyad: y.y., 1412/1991.
• Erkaya, M. Esad. Kur’an Kaynaklı Tasavvuf Kavramları. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Ertuğrul, İsmail Fenni. Vahdet-i Vücûd ve İbnü’l-Arabî. İstanbul: Orhaniye Matbaası, 1928.
• Ferâhidî, Ebu Abdurrahman Halil b. Ahmed b. Ömer b. Temîm el-. Kitabu’l-’ayn. thk. Mehdî Mahzûmî - İbrahim es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ’ulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Gündüzöz, Güldane. Tasavvuf Tarihinde Nazarî İrfan Geleneği. Ankara: Fecr Yayınları, ts.
• Güven, Mustafa Salim. “İbn Kemâl’in Vücûd Risâlesi’nin Ali Nihad Tarlan Tarafından Yapılan Osmanlıca Tercüme Eşliğinde İncelenmesi”. Eskiyeni 46 (Mart 2022), 169-220.
• Hakîm, Suad el-. İbnü’l-Arabî Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Alfa, 2017.
• Homerin, Th. Emil. “Memlûklar Dönemi Mısır’ında Sûfîler ve Tasavvuf Aleyhtarları”. çev. Salih Çift. T.C. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 1/11 (Ocak 2002), 243-264.
• Hücvîrî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfu’l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi). haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• İbn Fâris, Ebu Hüseyin Ahmed b. Faris b. Zekeriyya el-Kazvînî. Mu’cemü mukâyisi’l-luga. thk. Abdusselâm Muhammed Hârun. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1399.
• İbn Kayyim, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb el-Cevziyye. Kitâbu’r-rûh. çev. Şaban Haklı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• İbn Kayyim, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb el-Cevziyye. Tarîku’l-hicreteyn ve bâbu’s-sa’âdeteyn. thk. Muhammed Ecmel Islâhî. 2 Cilt. Riyad-Beyrut: Dâru ’Ata’atü’l-Alem/Dâru İbn Hazm, 1440/2018.
• İbn Kayyim, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb el-Cevziyye - Islâhî, Muhammed Ecmel. Kitâbü’r-Rûh. Riyad-Beyrut: Dâru ’Ata’atü’l-Alem/Dâru İbn Hazm, 1440/2018.
• İbn Kayyim, Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb b. Sa’d Şemsüddîn el-Cevziyye. el-Kelâmu alâ mes’eleti’s-sema’. thk. Muhammed Azîr Şems. Riyad-Beyrut: Dâru ’Ata’atü’l-Alem/Dâru İbn Hazm, 2019.
• İbn Kayyim, Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb b. Sa’d Şemsüddîn el-Cevziyye. İğâsetu’l-lehfân min mesâyid’ş-şeytân. thk. Muhammed Hamid el-Fakî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetu’l-Meârif, 1431/2010.
• İbn Kayyim, Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb b. Sa’d Şemsüddîn el-Cevziyye. Medâricu’s-sâlikîn beyne menâzil iyyâke na’budu ve iyyâke neste’în. ed. Muhammed Mu’tasımbillah el-Bağdâdî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, 1996.
• İbn Kemâl (Kemalpaşazâde). Vücûd Risâlesi. çev. Ali Nihad Tarlan. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, 297.7 1.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâil b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. b.y.: Dâru Hicr, 1418.
• İbn Mâce, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. thk. Şuayb Arnavut vd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Risâleti’l-’Âlemiyye, 1430/2009.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Ali. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdr, 1414/1993.
• İbn Receb, Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân. Zeyl tabakâti Hanâbile. thk. Abdurrahman b. Süleyman el-’Useymîn. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 2005.
• İbn Teymiyye, Takiyyuddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Abdilhalîm. Mecmûatu’r-resâil ve’l-mesâil. 5 Cilt. Beyrut: li Cenneti Türâsi’l-Arabî, 1431/2010.
• İbn Teymiyye, Takiyyuddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Abdilhalîm. Mecmû‘u fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed İbn Kâsım. 35 Cilt. Medine: Mecmu’u’l Melik Fehed li Tabaati Musahhif Şerif Medineti Nebeviyye, 1416/1995.
• İbnu’l-Cevzî, Cemâleddin Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Sıfatü’s-safve. thk. Ahmed b. Ali. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1421/2000.
• İbnu’l-Cevzî, Cemâleddin Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Telbisü’l-iblîs. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. thk. Ahmed Şemsüddîn. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, t.s.
• İsbehânî, Ebû Nu’aym Ahmed b. Abdullah el-. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-esfiyâ’. 10 Cilt. Mısır: Matbaatü’s-Sa’âde, 1394/1974.
• Kartal, Abdullah. “İmâm-ı Rabbânî’nin Vahdet-i Vücûd Eleştirisi ve Tarihsel Arkaplanı”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (Haziran 2005), 59-80.
• Kâşânî, Abdürrezzak. Istılâhâtü’s-sûfiyye. thk. Abdu’l-’Âl Şâhin. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1413/1992.
• Kelâbâzî, Ebu Bekir Muhammed b. Ebî İshak b. İbrahim b. Ya’kub. et-Ta’arruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, ts.
• Kelleci, Samet. Afifüddin Tilimsânî ve şerhu Menâzili’s-sâirîn Adlı Eserinin Değerlendirilmesi. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2022.
• Kelleci, Samet. İbn Kayyım el-Cevziyye’nin Medâricü’s-Sâlikîn Adlı Eserindeki Tasavvufî Görüşleri. Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Kelleci, Samet. “Menâzil Şerhi Bağlamında İbn Kayyım El-Cevziyye’ye Göre Mükâşefe ve Müşâhede”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/19 (Ocak 2023), 313-332.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdulhalîm Mahmûd - Mahmûd ibn Şerîf. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meâ’rif, ts.
• Muhammed b. Sâlih el-Useymîn. Fetâvâ nuru’n-ale’d-derb. thk. Muhammed b. Sa’d eş-Şurayr. 24 Cilt. Kasîm: Müessesetü’ş-Şeyh Muhammed Sâlih el-Useymîn el-Hayriyye, 1433/2012.
• Müslim, Ebû Hüseyin Müslim b. el-Haccâc en-Nîsâbûrî. Sahîh-i Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 4 Cilt. Kahire: İsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şurekâuhû, 1374/1954.
• Nüveyhiz, Adil. Mu’cem el-Müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Nüveyhiz, 1988.
• Râsim Efendi, Seyyid Mustafa. Tasavvuf Sözlüğü (Istılâhât-ı İnsân-ı Kâmil). thk. İhsan Kara. İstanbul: İnsan Yayınları, 2016.
• Sem’anî, Abdulkerîm b. Muhammed Mansûr et-Temîmî. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahyâ. 13 Cilt. Haydarâbâd: Meclisü Dâiretü’l-Meârif el-Osmâniyye, 1962.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman. Tabakâtu’s-sûfiyye. thk. Mustafa Abdulkâdir ’Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 1419/1998.
• Tek, Abdurrezzak. Tasavvufî Mertebeler - Hâce Abdullah el-Ensârî el-Herevî Örneği. Bursa: Emin Yayınları, 2008.
• Tirmizî, Muhammed b. İsâ b. Sevre b. Musa b. Dahhâk. Sünen-i Tirmizî. thk. İbrahim ’Atve ’Ivaz. 5 Cilt. Mısır: Şirketü ve Mektebetü ve Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1395/1975.
• Tûsî, Ebû Nasr es-Serrâc et-. el-Luma’. thk. Abdulhalîm Mahmûd - Abdulbaki Surûr. Mısır-Bağdad: Dâru’l-Kutubi’l-Hadîs-Mektebetu’l-Müsennâ, 1380/1960.
• Ûde, Emin Yusuf. “Tasavvuf Kavramının Kökeni ve Anlamları Hakkında bir İnceleme”. çev. Mehmet Yıldız. Sufiyye 2 (Haziran 2017), 227-252.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2016.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-. el-’İber fî haberi min gaber. thk. Ebû Hacer Muhammed es-Saîd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1431/201.