Ravi Tasarrufu Olarak Tecvîdü’l-hadîs

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 372 - 393, 30.06.2025

Yusuf Suiçmez

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2025.11.1.15

Abstract

Genel olarak rivayete dayalı tüm ilimlerin özelde ise hadis ilminin temel problemlerinden birisi rivayetlerin aktarımı esnasından râvîlerin hatalı veya kasıtlı olarak yaptıkları tasarruflardır. Bu tasarrufların bir kısmı rivayetlerin kabulü ve reddi konusunda tartışmalara sebep olmuştur. Ancak insanlığın tüm tarihi birikimleri rivayete dayandığı için rivayetlerin tutarlı bir usule dayanmadan genel reddi, insanlığın hafızasını silmek; olduğu gibi kabulü ise insanın doğası ve insanlığın genel tecrübelerine aykırılık teşkil etmektedir. Hadisler de rivayet özelliği taşıdıkları için aynı sorunlarla karşı karşıyadır. Hadis Usulü ilmi hadislerle ilgili bu sorunun çözümü için geliştirilmiştir. Bunun bir sonucu olarak rivayetler güvenilirlikleri açısından sınıflandırılmıştır. Rivayetler üzerindeki bazı tasarruflar raviler için cerh sebebi olarak görülmüştür. Ancak birçok konuda ihtilafa düşülmüş, ravi tasarrufunu ifade eden bazı kavramların cerhe mi yoksa tadile mi delalet ettiği tartışmaları gündeme gelmiştir. Ravi tasarrufları bazen kelimelerin tahrifi, tashifi, idrac, ziyade ve hazf şeklinde; bazen de metninin ihtisar edilmesi veya tefsir edilerek metnin genişletilmesi şeklinde olmuştur. Ayrıca ravi tasarrufları rivayetlerin muttasıl hale getirilmesi, irsal edilmesi, ref edilmesi veya mevkuf hale dönüştürülmesi gibi tasarruflar da söz konusudur. Ravilerin rivayetlerin isnad ve metinleri üzerindeki tasarrufları ile ilgili farklı kavramlar kullanılmış ve bu kavramların Hadis Usulü kaynaklarında tanımları yapılmıştır. Bu tür bir kavram olan tecvîd ravi tasarruflarını ifade etmesine rağmen meşhur Hadis Usulü kaynaklarında yeteri kadar ilgi görmemiş ve yapılan tanımıyla ulemanın kullanımları arasındaki uyumsuzluklar konunun çalışılmasını gerekli kılmıştır. Bundan dolayı bu kavramın tanımı ve hadis alimleri tarafından kullanımları farklı örnekler seçilerek incelenmiştir. Bu kapsamda bazı alimlerin tecvîd kavramının kudemâ ulema (erken dönem alimleri) tarafından “tedlîsu’l-tesviye” anlamında kullanıldığı iddiası da çalışmada değerlendirilmiştir. Bu iddia farklı rivayetler incelenerek test edilmiştir. Bu örnekler bu kavramın kullanıldığı birçok farklı riayet içerisinden seçilmiştir. Rivayetler seçilirken kavramının geçtiği birçok örnek incelenerek makalenin sınırlılıkları dikkate alınarak aynı özelliklere sahip olan rivayetler arasından metin açısından daha kısa olan birer rivayet tercih edilmiştir. Farklı kullanımlara delalet eden farklı rivayetler üzerinden alimlerin kavrama yükledikleri anlam veya anlamların tespiti yapılmıştır. Böylelikle faklı alimler tarafından kavramın ortak ve farklı kullanımlarının görülmesi sağlanmıştır. Ravilerin rivayetler üzerindeki tasarruflarının tespiti için rivayetlerin kronolojik takibi esas alınmıştır. Örnekler incelenirken hem isnad hem de metinler üzerindeki tasarruflar dikkate alınmış ve bazı müsteşriklerin iddiaları da değerlendirilmiştir. Nitekim bazı müsteşrikler, rivayetlerin büyük ölçüde İslam toplumunun sosyal, kültürel ve siyasi şartlar altında ravi tasarrufları ile şekillendiği, hatta isnadlarının da geriye dönük olarak yapılandırıldığını iddia etmiştir. Çalışma sonuçları itibari ile bu iddiaların geçerliliği veya geçersizliği konusunda da tespitler içermektedir. Çünkü erken dönem hadis ulemasının kullanmış olduğu tecvîd kavramı bu tür tasarruflarla da bağlantılı bir kavramdır. Çalışmada karşılaştırma ve istikra metodu kullanılmıştır.

Keywords

Hadis, Tecvîd, Tecvîdü’l-hadis, Ravi tasarrufu, Tesviye tedlîsi, Cerh ve tadil

Tajwīd al-Ḥadīth as a Form of Transmitter Intervention

Abstract

One of the fundamental issues in all transmission-based sciences in general—and particularly in the science of hadith—is the deliberate or erroneous interventions made by transmitters (rāwīs) during the transmission of reports. Some of these interventions have led to debates concerning the acceptance or rejection of certain hadiths. However, since the entirety of human historical knowledge relies on transmitted information, a wholesale rejection of transmissions without a consistent methodology would amount to erasing humanity’s collective memory, while uncritical acceptance would contradict human nature and collective experience. Since hadiths are also transmitted reports, they face similar problems. The science of Hadith Methodology (ʿIlm Usūl al-Ḥadīth) was developed to address these issues, and as a result, hadiths have been classified according to their reliability. Certain types of interventions by transmitters were deemed grounds for criticism (jarḥ). Nonetheless, many disputes have arisen, and debates have emerged regarding whether specific terms indicating transmitter interventions should be considered signs of criticism (jarḥ) or endorsement (taʿdīl). These interventions can manifest in various forms, such as word alterations (taḥrīf), orthographic errors (taṣḥīf), interpolations (idrāj), additions (ziyāda), and omissions (ḥadhf), or through the abridgment or expansion of the text via commentary. Other types of interventions include converting disjointed transmissions into connected ones (iṭṣāl), rendering connected reports into disconnected ones (irsāl), elevating the transmission level (rafʿ), or transforming elevated reports into halted ones (mawqūf). Different terms have been used in reference to such interventions in both the isnād and the text of the hadith, and these terms have been defined in the sources of Hadith Methodology. One such concept is tajwīd, which, although referring to transmitter interventions, has not received sufficient attention in well-known Hadith Methodology works. Moreover, discrepancies between its definitions and how scholars have used it highlight the need for dedicated research on the subject. Therefore, this study examines the definition and usage of the term tajwīd by hadith scholars through selected examples. Among the issues considered is the claim that some scholars used the term tajwīd in the sense of tadlīs al-taswiya during the classical era. This claim is evaluated by analyzing various reports. While selecting the reports, numerous examples in which the concept appears were examined, and taking into account the limitations of the article, among those with similar characteristics, one shorter report was preferred in terms of text length. The study identifies the meanings or connotations attributed to the concept by different scholars through diverse examples, thereby enabling the observation of both commonalities and differences in usage. To detect transmitter interventions in reports, a chronological tracking of the narrations was employed. Both the isnād and the text were analyzed in selected examples, and some claims by Orientalist scholars were also evaluated. Notably, some Orientalists have argued that these transmissions were largely shaped by the social, cultural, and political context of Islamic society, and that even their isnāds were retrospectively constructed. The findings of the study also address the validity or invalidity of these claims. This is particularly relevant because the concept of tajwīd as used by early hadith scholars is also related to such interventions. The study utilizes comparative and inductive methods.

Keywords

Hadith, Tajwîd, Refinement of Hadith, Tadlīs al-taswiya, Criticism and Accreditation, Narrator

References

• Abdurrezzâk, Ebû Bekir Abdurrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ el-Himyerî el-Yemânî es-San‘ânî. Tefsîru Abdirrezzâk. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû ʿAbdillâh Aḥmed b. Muḥammed. el-ʿİlel ve Maʿrifetü’r-Ricâl. Riyâd: Dârü’l-Hânî, 1422/2001.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû ʿAbdillâh Aḥmed b. Muḥammed. Müsnedü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel. Kahire: Dârü’l-Ḥadîs, 1416/1995.
• Ahmed Hutaybe. “Şerhu Kitâbi’l-Câmi‘ li-Ahkâmi’s-Sıyâm ve A‘mâli Ramadân”. 27 Cilt, Çevrim içi metin. Nşr. yeri yok: Mektebetu'ş-Şâmile, 1432/2010.
• Ahmed Muḥammed Şaḥāte el-Elefî. el-Ḥüccetü bi-Ḍaʿfi Ḥadîsi Men Ṣallâ Rekʿateyn Baʿdeṣ-Ṣubḥ fe-lehü Ecru ʿUmretin ve Ḥaccetin. y.y.: Müellif neşri, ts.
• Albani, Muhammed Nasiruddin. Da’if Sünen en-Nesâî, ma’a baka’ es-sened. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1990.
• Âlûsî, Ebû’l-Maʿâlî Maḥmûd Şükrî. ʿAḳdü’d-Dürer fî Şerḥ Muḫtaṣar Nuḫbeti’l-Fiker. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1420/1920.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Hadisevi, 2006.
• Aynî, Bedreddîn Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed el-. ʿUmdeü’l-Kârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî ve Dârü’l-Fikr, ts.
• Azîmâbâdî, Muhammed Eşref. Avnü’l-Ma‘bûd Şerhu Sünen-i Ebî Dâvûd ve Ma‘ahu Hâşiyetü İbnü’l-Kayyim: Tehzîbü Sünen-i Ebî Dâvûd ve Îdâhu ‘İllihî ve Müşkilâtihî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1415/1994.
• Baci, Ebu’l-Velid Süleyman b. Halef b. Sa’d b. Eyyub el-. el-Muntaka Şerhu’l-Muvatta. Mısır: Matbaatü’s-Saade, 1332/1914.
• Başnefer, Said b. Abdulkadir. Evhâmü’l-Muhaddisîn es-Sikât. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 1436/2015.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Ali. es-Sünenü’l-Kebir. Kahire: Merkez Hacer li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyye ve’l-İslâmiyye, 1332/1914.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâ‘îl el-. et-Târîhü’l-kebîr. 12 Cilt. Riyad: en-Nâşirü’l-Mütemeyyiz li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1440/2018.
• Ebnâsî, İbrâhîm b. Mûsâ b. Eyyûb. eş-Şeẕâ’l-Feyyâḥ min ʿUlûmi İbnı’ṣ-Ṣalâḥ. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1418/1997.
• Ebû Şuhbe, Muḥammed b. Muḥammed b. Süveylim. el-Vasît fî ʿUlûmi’l-Ḥadîs ve Muṣṭalaḥihi. Kāhire: Dârü’l-Fikr el-ʿArabî, ts.
• Ebü’l-Hasan Mukâtil b. Süleyman b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî Mukâtil. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. Beyrut: Dâr İhyâi’t-Türâs, 1423/2002.
• Ensârî, Hammâd b. Muhammed el-. Tedlîs ve Müdellisûn. Medīne: el-Câmiʿa el-İslâmiyye, ts.
• Erul, Bünyamin. “Rivayet Metinlerinde Ravilerin Tasarrufları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42/1-4 (01 Haziran 2001), 173-212.
• Fahreddin er-Râzî. Mefâtîhu’l-Gayb (et-Tefsîru’l-Kebîr). Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420/1999.
• Ferrâ, Ebû Zekeriya Yahyâ b. Ziyâd el-. Kitâbün Fî Lügâti’l-Kur’ân. b.y.: y.y., 1435/1917.
• Ferrâ, Ebû Zekeriya Yahyâ b. Ziyâd el-. Me‘ânî’l-Kur’ân. Mısır: Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, ts.
• Goldziher, Ignác. Muslim Studies. Albany: State University of New York Press, 2. Baskı, 1977.
• Hâkim, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah en-Nîsâbûr. Maʿrifetü ʿUlûmi’l-Hadîs. Mısır: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1356/1937.
• Haraşî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah. Müntehâ’r-Rağbe fî Halli Elfâzı’n-Nuhbe (Nuhbetü’l-Fiker li-İbn Hacer). 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Yüsr, 1441/2020.
• İbn Ârâk, Ali b. Muhammed b. Ali b. Abdürrahman el-Kinânî. Tenzîhu’ş-Şerî‘a el-Merfûʿa ʿani’l-Ahbâri’ş-Şenîʿa el-Mavdûʿa. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1399/1979.
• İbn Battal, Ebü’l-Hasen Ali b. Halef b. Abdi’l-Melik. Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 10 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2. Basım, 2003.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. el-ʿİlel. Riyad: el-Cerîsî Yayın ve Dağıtım Şirketi, ts.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Fethu’l-Bârî bi-Şerhi’l-Buhârî. Mısır: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1. Basım, 1380/1960.
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed b. Aḥmed el-ʿAsḳalânî. “Ta’rîfu Ehli’t-Takdîs bi Merâtibi’l- Mevsûfîne bi’t-Tedlîs (Tabakâtu’l- Müdellisîn)”. çev. Veysel Özdemir. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4/8 (15 Ekim 2014), 183-216.
• İbn Ḥacer, Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed b. Aḥmed el-ʿAsḳalânî. Taʿrîfü Ehli’t-Taqdîs bi-Merâtibi’l-Mavṣûfîn bi’t-Tedlîs. ʿAmmân: Mektebetü’l-Menâr, 1403/1983.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed. Muvâfakatü’l-Haber el-Haber fî Tahrici Ahâdîsi’l-Muhtasar. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2. Basım, 1414/1993.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dineverî. Garîbü’l-Hadis. Bağdat: Matbaatu’l-Anî, 1397/1997.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dineverî. Garîbü’l-Kur’ân. Bayrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1398/1978.
• İbn Receb, Zeynü’d-Dîn Abdurrahmân b. Ahmed. Şerḥ ʿİlel et-Tirmiẕî. Zerka: Mektebetü’l-Menâr, 1407/1977.
• İbn Seyyid en-Nâs, Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Şerhu’t-Tirmizî (en-Nefhu’ş-Şezî Şerhu Câmiʿi’t-Tirmizî). Riyad: Dârü’s-Sümey‘î, 1428/2007.
• İbn Şâhîn, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osman b. Ahmed b. Muhammed b. Eyyûb b. Ezdâz el-Bağdâdî. el-Cüzʾü’l-hâmis min el-Efrâd. Kuveyt: Dâr İbnü’l-Esîr, 1415/1994.
• İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdilhâlim. er-Reddu ‘alâ el-Ehnâî: Kādî el-Mâlikiyye’ye Reddiye. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1423/2002.
• İbnü’l-Kaysarânî, Muhammed b. Tâhir b. Ali b. Ahmed. Zahîretü’l-Huffâz. Riyâd: Dârü’s-Selef, 1416/1995.
• İbnü’l-Mülakkın, Serâcuddîn Ebû Hafs Ömer b. Ali b. Ahmed. el-Bedru’l-Münîr fî Tahrici’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr el-Vâkia fî’ş-Şerhi’l-Kebîr. 9 Cilt. Riyad: Dârü’l-Hicre, 1425/2004.
• İşbīlī, Aḥmed b. Ferāḥ el-. el-Ğarāmiyye fî Muṣṭalaḥi’l-ḥadîṯ. Medîne-i Münevvere: Dârü’l-Mâsir, 1424/2003.
• İşbîlî, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Ferah. el-Ġarâmiyye fî Muṣṭalaḥi’l-ḥadîs̱. Medine-i Münevvere: Dârü’l-Meʾâs̱ir, 1424/2003.
• Kâsimî, Muhammed Cemâleddin b. Muhammed Saîd el-. Kavâʿidü’t-Tahdîs min Funûni Mustalahı’l-Hadîs. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Kızıl, Fatma. “Goldziher’den Schacht’a Oryantalist Literatürde Hadis ve Sünnet: Bir Okulun Yasayan Geleneği”. Hadis Tetkikleri Dergisi 7/2 (30 Aralık 2009), 45-62.
• Kurtubî, Abu’l-Velid Muhammed b. Ahmed el-. er-Red ‘alâ men Zehebe ilâ Tas̱ẖîh ‘İlmi’l-Ğayb min Ciheti’l-Hat. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 1413/1992.
• Kuzudişli, Bekir. “Oryantalist Paradigma Bağlamında Hadis Kavramlarını Yeniden Düşünmek”. Usul İslam Araştırmaları 25/25 (01 Ocak 2016), 7-30. https://doi.org/10.56361/usul.309989
• Makdisî, Ziyâeddin Ebû Abdullah Muhammed bin Abdülvâhid el-. el-Ehâdîsü’l-Muhtâra ev el-Müstehrac mine’l-Ehâdîsü’l-Muhtâra mimmâ lem yuhric-hu’l-Buhârî ve Müslim fî Sahîhayhimâ. Beyrut: Dâr Hıdır, 3. Basım, 1420/2000.
• Muḥammed b. Ṭalʿat. Muʿcemü’l-Mudellisīn. er-Riyāḍ: Dār ʾAdvâu’s-Selef, 1426/2005.
• Mübarekfûrî, Ebü’l-Hasen Ubeydullah b. Muhammed er-Rahmânî. Mirʿâtü’l-Mefâtîh Şerhu Mişkâtü’l-Mesâbîh. Benâres: el-Câmiʿatü’s-Selefiyye, İdâretü’l-Buhûsi’l-İlmiyye ve’d-Daʿve ve’l-İftâ, 3. Basım, 1404/1984.
• Mücâhid, Ebü’l-Haccâc Mücâhid b. Cebr et-Tâbî‘î el-Mekkî. Tefsîru Mücâhid. Mısır: Dârü’l-Fikr el-İslâmî el-Hadîse, 1410/1989.
• Nahhâs, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed b. İsmâil. İʿrâbu’l-Kurʾân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1421/2000.
• Nahhâs, İbrâhîm en-. el-Câmi‘ li-‘ulûmi’l-İmâm Ahmed – ‘İlelü’l-hadîs. 22 Cilt. Kahire: Dârü’l-Felâh li’l-Bahsi’l-‘İlmî ve Tahkîki’t-Türâs, 1430/2009.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-Kübrâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Râmehürmüzî, Ebu Muhammed Hasan b. Abdurrahman b. Halâd er-. el-Muhaddisü’l-Fâsil beyne’r-Râvî ve’l-Vâʿî. Darü’z-Zeḫâʾir, 2016.
• Râzî, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdrîs. ʿİlel li İbn Ebî Hâtim. Riyad: Müessesetü’l-Cerîsî li’t-Tevzîʿ ve’l-İʿlân, 1427/2006.
• Râzî, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdrîs. ʿİlel li İbn Ebî Hâtim. Riyad: Müessesetü’l-Cerîsî li’t-Tevzîʿ ve’l-İʿlân, 1427/2006.
• Saîd b. Mansûr. Sünenü Saîd b. Mansûr. Riyad: Dârü’l-Elûke li’n-Neşr, 1433/1915.
• Sâlihî, Muhammed b. Yusuf es-. Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Sîreti Hayri’l-İbâd ve Zikri Fezâilihi ve A‘lâmi Nübüvvetihi ve Ef‘âlihi ve Ahvâlihi fi’l-Mebde’ ve’l-Me‘âd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1995.
• Schacht, Joseph. The Origins of Muhammadan Jurisprudence. Oxford: Clarendon Pr, Repr., 1979.
• Sehavî, Şemseddîn Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdurrahman es-. Fethu’l-Muğîs bi-Şerhi Elfiyyeti’l-Hadîs li’l-Irâkî. Mısır: Mektebetü’s-Sünne, 1424/2003.
• Sevrî, Ebû Abdullah Süfyân b. Sa‘îd b. Mesrûk es-. Tefsîru’s-Sevrî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Sindî, Ebû’l-Hasen es-. Fethu’l-Vedûd fî Şerhi Sünen Ebî Dâvûd. Dımenhûr: Mektebetü Lîne, 1431/2010.
• Suiçmez, Yusuf. “Hadisin Güncellestirilmesi ve Yorumun Hadislesmesi”. Hadis Tetkikleri Dergisi 7/2 (30 Aralık 2009), 63-84.
• Suiçmez, Yusuf. Sahabe ve Tabiin Sözlerinin Hz. Peygamber’e Nispeti. Ankara: OTTO Yayınları, 2015.
• Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahman b. Ebû Bekir es-. Tedrîbu’r-Râvî fî Şerhi Takrîbi’n-Nevevî. Dârü’t-Tayyibe, ts.
• Taberânî, Ebû’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-evsat. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1415/1995.
• Taberî, Abu Caʿfer Muhammed b. Cerîr et-. Câmiʿu’l-Beyân ʿan Teʾvîli Âyi’l-Kurʾân. Mekke-i Mükerreme: Dârü’t-Terbiye ve’t-Türâs Yayınları, ts.
• TDV İslâm Ansiklopedisi. “Tecvid”. Erişim 06 Haziran 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/tecvid--hadis
• Tirmizî, Muhammed b. İsa et-. ʿİlelü’t-Tirmizî el-Kebîr. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb & Mektebetü’n-Nahdati’l-Arabiyye, 1409/1989.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik hadis terimleri sözlüğü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992.
• Ukaylî, Ebû Caʿfer Muhammed b. Amr b. Musa b. Hammad el-. ed-Duafâü’l-Kebîr. Beyrut: Dârü’l-Mektebeti’l-ʿİlmiyye, 1404/1984.
• Yemânî, Abdurrahman b. Yahyâ el-. Mülehhass Tabakâtu’l-Müdellisîn. Mekke: Dâr Âlemü’l-Fevâid, 1434/2012.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedreddin Muhammed b. Abdillâh. en-Nüket ʿalâ Muḳaddimeti İbnı’ṣ-Ṣalâḥ. Riyad: Aḍvâü’s-Selef, 1419/1998.
• Zeylaî, Cemâleddin Ebû Muhammed Abdullah b. Yusuf b. Muhammed. Nasbu’r-Râye li-Ahâdîsi’l-Hidâye ma‘a Hâşiyetihi Bugyetü’l-Elma‘î fî Taḫrîci’z-Zeylaî. Beyrut: Müessesetü’r-Rayyân, 1997.