Boraltan Faciası: Türk Kökenli Sovyet Vatandaşı Mültecilerin Sovyetler Birliği’ne İadesi (1945)

Yıl 2016, Cilt: 32 Sayı: 93, 149 - 186, 01.12.2016

İsmail Köse

Öz

Sovyet Rusya kuruluşundan itibaren dünyaya barış mesajları vermiş, buna karşın idaresindeki halkları baskı ile yönetirken, yakın çevresine Marksizm ihraç etmeye çalışmıştır. II. Dünya
Savaşı’nda elde edilen galibiyet Sovyet Rusya’ya Çarlık benzeri yeni yayılmacı politikaları uygulamaya koyma fırsatı sağlamıştır. Bu fırsatı kazanca çevirmek yolunda Sovyet lideri Josef Stalin
ve Dışişleri Komiseri V. Mihailoviç Molotov Türk Boğazları’nda egemenlik ve Doğu Avrupa ile
Ortadoğu’da etkinlik kurmak için çalışmışlardır. Stalin ve Molotov savaş bittiğinde Türkiye’nin
yalnız başına kalmasını istiyordu ve bu dileği Yalta Konferansı’nda (1945) dile getirmişlerdi. İlk
başta İngiltere’nin Sovyet taleplerine direnmesi Türkiye’ye yönelik politikada farklı bir yöntem
izlenmesine neden olmuştur.
Savaşın son senesi olan 1945 yılı Mart ayında Moskova Büyükelçisi Selim Sarper’e 1925
yılında imzalanan Dostluk ve Tarafsızlık (Saldırmazlık) Antlaşması’nın süresinin uzatılmayacağı, Haziran ayında ise Kars ve Ardahan’ın iadesi ile Boğazların statüsünün yeniden ele alınması
gerektiği bildirildi. Bu esnada yaşanan diğer kriz Savaş başladıktan hemen sonra Türkiye’nin
doğu sınırına kaydırılmış Sovyet Ordusu’ndan firar ederek Türkiye’ye sığınmış 243 Türk kökenli Müslüman Sovyet asker ve subayının iadesi sorunuydu. Türkiye söz konusu mültecilerin bir
kısmını 1945 yılı Şubat ayında başlayan müttefiklik ilişkileri ve mütekabiliyet esasıyla zorla iade
etmeye karar vermiş ve 195 kişi Kars sınırında Sovyet askerlerine teslim edilmiştir. Bu çalışmada, söz konusu iade hadisesiyle ilgili arşiv vesikaları incelenerek Sovyet vatandaşı Türk kökenli
Müslüman asker mültecilerin iade süreci ve sonuçları irdelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Sovyetler, Stalin, İade, Türk Kökenli Müslüman Mülteciler

Tourıst Promotıon And Propaganda Actıvıtıes In The Perıod Of Press-Edıtıon And Tourısm General Dırectorate

Öz

Soon after its foundation, Soviet Russia (SU) had been expressing peace messages to the
world whilst it was ruling the country by oppressive policies and trying to export Marxism to
periphery. The decisive victory achieved by WWII granted SU a new chance for readmission
of Tsarist imperial policies. To turn this opportunity into gain Josef Stalin and Foreign Affairs
Commissar V. Mihailoviç Molotov tried to obtain sovereignty in Turkish Straits and dominance
on Eastern Europe and the Middle East. Both were working for a lonely Turkey after the war and
had declared this wish during Yalta Conference (1945). British opposing to SU demands at the
beginning implied Stalin and Molotov to admit a new method for achieving their desires from
Turkey.
The year of 1945 which was the last year of the war, Turkey’s Ambassador to Moscow Selim
Sarper in March was told that the 1925 Friendship and Neutrality Treaty would not be extended
and in June of the same year, it was told that SU should have some bases in Turkish Straits and
two Turkish cities Kars and Ardahan should be ceded to SU. Meanwhile, another crisis between
both countries was readmission of 243 Muslim Soviet soldiers and officers of Turkish origin who
had flad to Turkey during Soviet shift of some units to Turkey’s eastern borders. Said soldier
refugees had settled in Yozgat Refugee Camp until 1945 and after Turkey’s declaration of war
on Germany and Japan Turkey and SU had become allies so-called on paper. Turkey, decided
to surrender those soldier refugees to SU forcibly and 195 of them surrendered to SU soldiers in
Kars City’s border. In this paper, archival documents related to that case will be examined and
the process which Turkish origin refugee soldiers surrendered will be focused on. 

Anahtar Kelimeler

Soviet Union, Stalin, Readmission, Turkish Origin Muslim Refugees

Kaynakça

• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA) Kullanılan Arşiv Vesikalarının kutu, dosya ve sayı numaralarıyla tarihleri dipnotlarda belirtilmiştir.
• Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı(ATASE) Kullanılan ATASE Vesikalarının kutu, dosya ve sayı numaralarıyla tarihleri dipnotlarda belirtilmiştir.
• Foreign Relations of the United States, Diplomatic Papers, The Conference of Berlin (The Potsdam Conference) 1945, C II, Government Printing Office, Washington, 1960.
• Foreign Relations of the United States, Diplomatic Papers The Conferences at Malta and Yalta 1945, Government Printing Office, Washington, 1955.
• TBMM Tutanak Dergisi, 11 Temmuz 1951, Dönem, IX, C 9.
• TBMM Tutanak Dergisi, 18 Temmuz 1951, Dönem, IX, C 9.
• Andican, A. Ahat, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye ve Orta Asya, Doğan Kitap, İstanbul, 2009.
• Benhür, Çağatay, Stalin Dönemi Tür-Rus İlişkileri (1924-1953), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi SBE, Konya, 2008.
• Bilgin, Mustafa Sıtkı ve Morewood, Steven, “Turkey’s Reliance on Britain: Britisih Political and Diplomatic Support for Turkey aganist Soviet Demands,1943-47”, Middle Eastern Studies, C 40, No. 2, Mart 2004. s. 24-57.
• Bilgin, Mustafa Sıtkı, “İkinci Dünya Savaşı Sonrası Uzak Şark Türkleri’nin Sovyet Esareti Altına Düşmesi ve Ayaz İshaki’nin Siyasi Mücadelesi”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, S 216, 2004. s. 12-19.
• Çağlayangil’in Anıları, Haz. Tanju Cılızoğlu, 3. Baskı, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2007.
• Churchill, Winston S., Triumph and Tragedy, The Second World War VI, Houghton Mifflin Company, USA, 1981.
• Devlet, Nadir, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi, 3. Baskı, TTK Yayını, Ankara, 2014.
• Erkin, Feridun Cemal, Dışişlerinde 34 Yıl, C I, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1987.
• Esin, Emel, Türkistan Seyahatnamesi, TTK Yayını, Ankara, 1997.
• Gürbüz, Mehmet Vedat, An Overview of Turkish-American Relations and Impact on Turkish Military, Economy and Democracy, 1945-1952, Yayınlanmamış Doktora Tezi, University of Wisconsin, Madison, 2002.
• Hayit, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleri Tarihi, 3. Baskı, TTK Yayınları, Ankara, 2004.
• Hiller, Tim, Sourcebook on Public International Law, C I-II, CavendishPublishing Ltd., London, 1998.
• Karal, Enver Ziya, Nizam-ı Cedit ve Tanzimat Devirleri (1789-1856), Ankara: V. C 7. Baskı, Türk Tarih Kurumu, 2007, s. 214-218.
• Köse, İsmail, “Çok Partili Siyasi Hayat, Partilerin Seçim Beyannameleri ve Propaganda Görselleri (1950-1951), İletişim ve Diplomasi, T.C. Başbakanlık Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü, Yıl 2, S 3, Temmuz-Aralık 2014.
• , “Yalta ve Potsdam Konferansları: Sovyetler Birliği’nin Türk Boğazlarında Egemenlik Paylaşım Talepleri”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S 19, Güz, 2015, s. 241-276.
• Semiz, Yaşar ve Akgün, Birol, “Dostluktan Krize: İkinci Dünya Savaşı Sürecinde Türk-Rus İlişkileri”, Selçuk Üniversitesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, C 8, Yıl 7, S 14. 2007. s. 239-270.
• Seydi, Süleyman, The Turkish Straits and the Great Powers: From theMontreux Convention to the Early Cold War, 1936-1947, Isıs Press, İstanbul, 2003.
• -, An Outline of 2000 Years of Turkish History, Ministry of Culture and Tourism, Ankara, 2009.
• Soysal, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları (1920-1945), C I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1983.
• Wixman, Ronald, “Sovyetler Birliği’nde ‘Etnik Kimlik’ Terim ve Konseptler”, Kafkasya Yazıları, S 7, Güz 1999, s. 18-35.
• Yaman, Ahmet Emin”, “II. Dünya Savaşında Türkiye’de Asker Mülteciler ve Gözaltı Kampları (1941-1942), Tarih Araştırmaları Dergisi, C XXI, S 33, 2003.
• Abadan, Yavuz, “Postdam Kararları”, Cumhuriyet, 5 Ağustos 1945.
• Adalet Gazetesi, “İnönü’nün Hizmet Faturası”, 7 Ekim 1965.
• Ayın Tarihi, Temmuz 1951.
• Cumhuriyet, “Irkçıların Davası Bitti”, 30 Mart 1945.
• Cumhuriyet, “Avrupa Kamplarındaki Türklerin Durumu”, 14 Kasım 1947.
• Cumhuriyet, “Konferansın Kararları”, 3 Ağustos 1945.
• Danişmend, İsmail Hami, “Türk Mültecilerin Moskoflara Teslimi”, Milliyet, 1 Mayıs 1952.
• Dünya, “1942 Yılında Türkiye’ye Sığınan Rus Basın Ataşesi ve Gizli Servis Subayı İsmail Ege’nin Bir Makalesi”, 23 Mart 1954.
• Kadir Dikbaş tarafından geri iade edilmeyenlerle ya da akrabalarıyla yapılan röportaj, 3, 5-6 Şubat 1990.
• Milliyet, “Kılıç Ali Hatıralarını Anlatıyor, 200 Irkdaşımızın Ruslara Tesliminin Hikâyesi”, 29 Nisan 1952.
• New York Daily Times, “Latest Intelligence, Senate”, December 13, 1851.
• Son Saat, “Memduh Tezel 160 Mültecinin Ruslara Teslimini Anlatıyor”, 15 Nisan 1950.
• Son Saat, “Rus’lara Teslim Edilerek Ölüme Verilen 160 İnsan”, 14 Nisan 1950, s. 1-2.
• https://www.unodc.org/documents/human-trafficking/Toolkit-files/08-58296_tool_7-9.pdf (18.11.2015).
• http://www.kadirdikbas.com/boraltan-koprusu-katliami-kizil-ordu1945ten-ders-alinmali/ (23.11.2015).
• http://www.cumhuriyetarsivi.com/monitor/index.xhtml (01.10.2015).
• http://www.zerkalo.az/o-kom-govoril-erdogan/ (08.01.2016).
• http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bati&arama=kelime&guid=TDK.BATI.575a83-003b1758.94903790 (10.06.2016).